ĐẶNG CHẤT
Đặng Chất 邓骘 (? – năm 121), tự Chiêu Bá 昭伯. Đại thần chấp chính triều An Đế 安帝thời Đông Hán. Khi An Đế và hoạn quan tru diệt họ Đặng, ông bị bức tự sát. An táng tại Bắc Mang 北芒 Lạc Dương 洛阳 (nay là phụ cận thành phố Lạc Dương 洛阳 Hà Nam 河南).
Đặng Chất 邓骘người Tân Dã 新野 Nam Dương 南阳 (nay là phía nam Tân Dã 新野 tỉnh Hà Nam 河南), ông là hậu duệ của Đặng Vũ 邓禹, vị công thần
khai quốc nhà Đông Hán. Từ sớm ông đã được Đại tướng Đậu Hiến 窦宪mời ra làm thuộc quan trong phủ. Em gái là Đặng Tuy 邓绥 được Hoà Đế 和帝lập làm hoàng hậu.
Ông liên tiếp được thăng quan, làm đến chức Hổ bôn Trung lang tướng 虎贲中郎将. Năm 105, Hoà Đế bệnh và qua đời, Thương Đế 殇帝mới sinh ra hơn 100 ngày được lên ngôi, Đặng Tuy với thân phận
thái hậu lâm triều xưng chế. Năm sau, thái hậu bái Đặng Chất làm Xa kị tướng
quân 车骑将军và “Nghi đồng tam ti” 仪同三司 (quan danh “Nghi đồng
tam ti” ý nghĩa là quyền vị như Tam công), nắm giữ đại quyền triều chính. Quan
danh “Nghi đồng tam ti” bắt đầu có từ Đặng Chất.
Tháng 8 niên hiệu
Diên Bình 延平nguyên niên, Thương Đế chết yểu, Đặng Chất
cùng thái hậu định kế sách nghinh lập Lưu Hỗ 刘祜tức vị làm An Đế 安帝.
Từ sau khi Hoà Đế
bệnh mất, để nắm giữ chính quyền, Đặng thái hậu đã thăng chức quan cao cho anh
em là Đặng Chất 邓骘, Đặng Kinh 邓京, Đặng Khôi 邓悝, Đặng Hoằng 邓弘, Đặng Xương 邓阊…để họ ở lại trong cung, giúp mình xử lí chính vụ. Đặng Chất bỉnh
thừa di huấn của tổ tiên là Đặng Vũ, trung với vương triều họ Lưu, thường lấy
việc ngoại thích Đậu Hiến hoành hành chuyên quyền bị diệt cả tộc làm gương để
răn anh em.
An Đế lên ngôi,
năm sau Đặng Chất cùng các anh em đều tạ tuyệt phong Hầu, đồng thời tránh không
gặp sứ giả tuyên đọc phong mệnh. Đặng Chất còn đích thân lên triều từ tạ, liên
tiếp dâng lên 5, 6 tấu chương. Sau nhân vì thái hậu không đồng ý, mấy anh em mới
nhận thụ phong. Đặng Chất được phong làm Thượng Thái Hầu 上蔡侯.
Đương thời, bách
tính tộc Khương 羌vùng Kim Thành 金城, Lũng Tây 陇西 không kham nổi việc dao dịch nặng nề đã dựng cờ khởi nghĩa, tụ
họp phản kháng. Đặng Chất được nhậm làm Đại tướng quân 大将军, trú đóng tại Hán
Dương 汉阳, điều khiển tướng lãnh trấn áp người Khương.
Trải qua 10 năm chiến tranh mới trấn áp được, hao tổn quân phí lên đến một số lượng khổng lồ.
Thời kì Đặng Chất
chấp chính, thấy gương khời nghĩa của người Khương, tai hoạ xảy ra liên tục, mất
mùa đói kém nghiêm trọng, để ổn định trật tự xã hội, ông đề xướng tiết kiệm,
bãi miễn dao dịch, chẩn tế cho dân bị nạn tai, xét lại án oan, làm không ít việc
tốt. Thấy thế lực của ngoại thích, hoạn quan, triều quan trong triều tranh đấu nhau, để ổn định chính
cục, ông và Đặng thái hậu kiêm dụng ngoại thích, hoạn quan. Lấy lễ tôn Tam
công, biểu dương Nho học, tiến cử nhi sĩ hiền năng như Hà Hi 何煕, Dương Tẩm 羊浸, Lí Cáp 李郃, Đào Đôn 陶敦vào triều làm
quan. Mời danh sĩ Dương Chấn 杨震, Chu Sủng 朱宠,Trần Thiền 陈禅làm mạc liêu trong
phủ, khiến cho lực lượng chính trị các phái dần được yên. Trải qua sự nỗ lực của
ông, chính cục đã tương đối ổn định.
Đối với con cháu
của mình, Đặng Chất cũng quản thúc rất nghiêm. Khi Đặng Khôi 邓悝, Đặng Xương 邓阊 nối nhau qua đời,
đều từng có di ngôn làm tang lễ đơn giản, không nhận tước ban tặng. Con ông là
Đặng Phụng 邓凤cùng Trung lang tướng Nhậm Thượng 任尚có mối quan hệ rất tốt, Nhậm Thượng từng tặng ngựa cho ông. Khi
Nhậm Thượng trộm bán quân lương, nhận hối lộ bị bắt, Đặng Phụng sợ, bèn nói việc
đó với Đặng Chất, đồng thời nói cho mẫu thân biết, Đặng Chất bèn gọt sạch tóc của
phu nhân và Đặng Phụng để trừng phạt, tạ tội với người trong nước. Người trong
thiên hạ nhân đó đều khen ông.
Nhưng, do bởi Đặng
Chất và Đặng thái hậu nắm giữ đại quyền triều chính, trong số đại thần khó mà
tránh có người phản đối. Như Tư không Chu Chương 朱章 từng mật mưu đóng
chặt cung môn, phế truất Đặng thái hậu, giết chết anh em Đặng Chất, sau đó phế
truất An Đế, lập con trưởng Hoà Đế là Lưu Thắng 刘胜 làm đế, nhưng cuối
cùng, nhân vì mật mưu bị lộ, Chu Chương tự sát, chính biến bị dập tắt.
Năm 121, Đặng
thái hậu bệnh và qua đời, An Đế thân chính. Để đoạt lại đại quyền về tay mình,
An Đế muốn trừ khử thế lực họ Đặng. Lúc
bấy giờ, cung nhân mà trước đây từng bị sự trừng phạt của Đặng thái hậu thừa cơ
vu cáo anh em Đặng Khôi, Đặng Hoằng, Đặng Xương từng lên kế hoạch phế truất An
Đế, đổi lập Lưu Đắc 刘得 trong hoàng tộc
làm đế. An Đế lấy đó làm lí do, bãi quan cả tộc họ Đặng, cho đi đày, phế làm
thường dân, Đặng Chất cùng bị tịch biên gia sản, cho về phong ấp, giáng xuống
làm La Hầu 罗侯. Cuối cùng, một số người trong tộc họ Đặng bị
bức tự sát, Đặng Chất và con là Đặng Phụng cũng tuyệt thực mà chết.
Sau sự kiện đó, Đại tư nông Chu Sủng 朱宠 liều mình dâng thư, minh oan cho Đặng Chất, một số quan lại cũng lên tiếng nghị luận Đặng Chất là vô tội bị hại. An Đế bèn lệnh cho quan địa phương án táng Đặng Chất theo lễ, các công khanh đều tham gia tang lễ. Sau khi Thuận Đế lên ngôi, tiến thêm một bước tẩy oan cho Đặng Chất, chiếu cáo ông vô tội, cho con em và môn sinh của ông mười mấy người được nhậm chức quan trở lại, lại còn thăng chức Thái uý 太尉cho Chu Sủng mà trước đó bị bãi chức.
Huỳnh Chương Hưng
Quy Nhơn 07/4/2025
Nguyên tác Trung văn
ĐẶNG CHẤT
邓骘
Trong quyển
TRUNG QUỐC LỊCH ĐẠI TỂ
TƯỚNG LỤC
中国历代宰相录
Chủ biên: Dương Kiếm
Vũ 杨剑宇
Thượng Hải văn hoá xuất
bản xã, 1999