机心不用 貭朴显诚
文以拙进, 道以拙成, 一拙字有无限意味. 如桃源犬吠, 桑间鸡鸣, 何等淳庞. 至于寒潭之月, 古木之鸦, 工巧中便觉有衰飒气象矣.
(菜根谭 - 立德修身)
CƠ
TÂM BẤT DỤNG CHẤT PHÁC HIỂN THÀNH
Văn dĩ chuyết tiến, đạo dĩ chuyết thành, nhất chuyết tự hữu vô hạn ý vị.
Như đào nguyên khuyển phệ, tang gian kê minh, hà đẳng thuần bàng. Chí vu hàn đàm
chi nguyệt, cổ mộc chi nha, công xảo trung tiện giác hữu suy táp hĩ.
(Thái căn đàm – Lập đức tu thân)
CƠ TÂM KHÔNG DÙNG, SẼ CÓ ĐƯỢC CHẤT PHÁC
Văn chương mà chú trọng đến sự chất phác thực tại mới có thể tiến bộ, đạo nghĩa mà chú trọng sự chân thành tự nhiên thì mới có thể tu thành, chỉ có một chữ “chuyết” (vụng về, không tô vẽ) mà đã chưa đựng ý vị vô cùng. Như chó sủa ở chốn đào nguyên, gà gáy trong bụi cây dâu, thật thuần phác biết bao. Còn như bóng trăng ánh chiếu trong đầm lạnh, quạ kêu trên cây cổ xưa, tuy là công xảo khéo léo đó, nhưng lại cho người ta cảnh tượng suy bại.
Giải thích
và phân tích
“Văn dĩ chuyết tiến, đạo dĩ chuyết thành” 文以拙进, 道以拙成, ý vị
của chữ “chuyết” 拙thật vô cùng tận. Chuyết là một loại thái độ xử thế, thiết thực vững chắc,
không chú trọng ở việc đẽo gọt. Trái lại, những người khoe khoang khéo léo, lại
lộ ra sự suy bại. Nhân đó, “Thái căn đàm” 菜根谭 phản đối công xảo, đề xướng
thái độ lấy “chuyết” để xử sự. Nhưng, người đời thường nhân vì bản thân mình thông
minh tài trí mà cho là bất phàm, đầu cơ thủ xảo, nhưng cuối cùng mất mạng.
Kì thực, các vị tiền hiền trong lịch sử Trung Quốc phản đối
sự khoe khoang trí biện hơn người. Thời Xuân Thu, cao nhân giỏi kì mưu dị thuật,
từng người cao minh hơn từng người, nhưng thế cục của thời đại đó cũng động loạn
không yên, nhân mạng nguy như trứng mỏng, tuỳ thời đều có khả năng bị huỷ diệt.
Nhân đó mà tiên hiền dạy rằng:
Tuyệt thánh khí trí, dân lợi
bách bội.
绝圣弃智,
民利百倍
(Vứt bỏ thông minh trí xảo
thì nhân dân sẽ được lợi gấp trăm lần)
Người ta nếu như không khoe khoang sự thông minh tài trí của
mình, thì sẽ có được cuộc sống hoà bình yên tĩnh.
Người xưa có nói:
Thả dĩ xảo đấu lực giả, thuỷ hồ dương, thường tốt hồ âm.
且以巧斗力者, 始乎阳, 常卒乎阴.
(Người dùng thủ đoạn mưu lược và trí xảo, lúc bắt đầu thì cơ
hồ quang minh chính đại, nhưng đến phút cuối lại đầy âm mưu.)
Từ đó có thể thấy, hình thái của sự hiển hiện “cơ tâm” 机心. Nếu một
người luôn dùng cơ tâm để đối đãi với người và sự việc cạnh mình, thì sớm muộn
gì cũng gặp phải sự đả kích báo phục của người khác, cho dù người ta trong nhất
thời báo phục chưa được, thì bạn cũng bị suy kiệt, dẫn đến việc lao thần thương
tâm, gây ra nhiều bệnh. Nếu thứ mà bạn muốn có trước sau không có được, sẽ đẩy dục
vọng không thể thoả mãn vào vũng bùn. Dùng cơ tâm như thế để đối đãi các hạng
người bên cạnh thì luôn thất bại, khiến bản thân cả đời ân hận.
Có một cặp vợ chồng mở một quán rượu, ông chồng là người thành
thực, đối xử với người chân thành, nhiệt tình, rượu pha chế ra cũng tốt, người
ta gọi là “Tiểu Mao đài” 小茅台. Có người nói rằng “Tửu hương bất phạ hạng tử
thâm” 酒香不怕巷子深 (Rượu ngon không ngại hẽm xa). Một đồn mười, mười đồn
trăm, việc buôn bán của ông hưng vượng, thường cung không đủ cầu. Thấy cuộc sống
tốt đẹp như thế, hai vợ chồng quyết định đem số tiền kiếm được đầu tư, đặt thêm
nhiều thiết bị, mở rộng quy mô của tiệm, tăng thêm sản lượng rượu. Như vậy, vừa
thoả mãn được nhu cầu của khách, vừa tăng thêm thu nhập, có thể giàu sớm.
Ngày nọ, người chồng ra ngoài mua thiết bị, trước khi đi, đem
mọi việc ở tiệm rượu giao cho người vợ, dặn dò nhất định phải đối đãi tốt với
khách, thành thực kinh doanh, không nên tranh cãi với khách.
Sau một tháng, người chồng trở về, người vợ thấy chồng về,
không kềm nén được sự kích động trong lòng, nói một cách thần bí rằng:
-Mấy ngày nay, tôi có được một bí quyết buôn bán, nếu giống
như ông thì mãi mãi không phát tài.
Người chồng ngạc nhiên, khổng hiểu gì bèn hỏi:
-Buôn bán trọng chữ tín, tiệm của chúng ta cân đong đủ, giá cả hợp lí, cho
nên người ta bằng lòng mua, ngoài đó ra thì còn còn có bí quyết gì nữa?
Người vợ nghe qua, dùng ngón tay chỉ vào đầu của chồng, tự
cho mình là thông minh, nói rằng:
-Đầu óc ông thật là. Hiện còn có ai buôn bán như ông nữa
không. Ông biết không? Mấy ngày nay, tiền tôi kiếm được nhiều hơn cả một tháng.
Bí quyết chính là, tôi đổ ít nước vào lấy ít rượu ra.
Người chồng vừa nghe qua, nổi giận bừng bừng. Ông không ngờ
vợ ông lại đổ nước vào lấy rượu ra, ông hét lớn một tiếng với vợ, rồi đem đổ hết
số rượu còn lại trong nhà. Ông biết hành vi làm hại đến khách của vợ, sẽ đem thương
hiệu tiệm rượu mà hai người khổ tâm kinh doanh phá nát.
Sau đó, cho dù người chồng tìm đủ mọi cách, ra sức cứu lại sự
tổn hại uy tín tiệm rượu mà vợ ông gây ra, nhưng sự kiện “rượu pha nước” vẫn bị
khách phát hiện. việc buôn bán của tiệm ngày càng sa sút, cuối cùng không thể
không đóng cửa.
Cơ tâm nhất thời tự dụng, không chỉ khiến cho uy tín của mình
đi mất, mà còn huỷ hoại cuộc sống vốn bình ổn của hai vợ chồng. Sự khiện đóng cửa
dừng buôn bán không nghi ngờ gì, nó là do sự tham lam của người vợ.
Từ xưa đến nay, không ít người dùng hết cơ tâm để xử thế,
hoặc quá thông minh, kết quả không chỉ thân tâm bị luỵ , mà thậm chí từ đó gây
ra cái hoạ diệt thân. Tô Đông Pha 苏东坡trong bài “Tẩy nhi” 洗儿đã
viết:
Nhân giai dưỡng tử vọng thông minh
Ngã bị thông minh ngộ nhất sinh
Duy nguyện hài nhi ngu thả lỗ
Vô tai vô nạn đáo công khanh
人皆養子望聰明
我被聰明誤一生
惟願孩兒愚且魯
無災無難到公卿
(Người ta nuôi con ai cũng đều hi vọng con mình được
thông minh
Ta vì thông minh bị người ta đố kị mà làm lỡ một đời
Chỉ mong con ta ngu muội và trì độn
Không gặp tai hoạ, yên ổn mà làm đến công khanh)
Tô Đông Pha đối với cuộc đời của mình nhân vì thông minh mà bị khổ luỵ, ông khác ghi vào lòng, thậm chí mong con mình có chút ngu xuẩn, để cầu mong tránh được tai nạn. Cho nên nói, làm người xử thế chớ có bị sự thông minh gây hại, quá thông minh chính là căn nguyên thống khổ của nhiều người. Đời người cũng như thế, người người đều đùa với thông minh tài trí, biết “tuyệt thánh khí trí” mới có thể có cuộc sống an nhiên chất phác.
Huỳnh Chương Hưng
Quy Nhơn 24/3/2025
Nguồn
THÁI CĂN ĐÀM
菜根谭
Tác giả: (Minh) Hồng Ứng Minh 洪应明
Biên soạn: Bàng Bác 庞博
Trung Quốc Hoa Kiều xuất bản xã, 2013