THIÊN VU KIỀU MỘC
Bàn về chữ “thiên” 迁
Nghĩa gốc của chữ “thiên’ 迁 là thăng
cao, trong “Thuyết văn” 说文có nói:
Thiên, thăng cao dã.
迁, 升高也
(Thiên là thăng cao)
Trong “Quảng vận” 广韵 chú rằng:
Thiên khứ hạ chi cao dã
迁去下之高也
(Thiên là từ dưới đi lên
cao)
Trong chữ “thiên” 遷dạng phồn thể có kết cấu chữ 西 (tây),
“tây” là tổ chim, dưới chữ 西 (tây) là chữ 大 (đại),
“đại” là hai tay, giống như hai tay bưng tổ chim, tổ chim trên cây, mang ý
nghĩa là trên cây, leo lên cây mang ý là “đăng cao”.
Trong “Thi kinh – Phạt mộc” 诗經
- 伐木có câu:
Phạt mộc tranh tranh
Điểu minh oanh oanh
Xuất tự u cốc
Thiên vu kiều mộc
伐木丁丁
鸟鸣嚶嚶
出自幽谷
迁于乔木
(Tiếng đốn cây nghe tranh
tranh
Tiếng chim kêu nghe oanh
oanh
Bay ra từ hang sâu
Rồi bay lên cây cao)
Ở bài thơ này giải thích chữ “thiên” 迁 rất hay.
Bắt đầu bài thơ, viết về tiếng đốn cây, tiếng chim kêu; hai câu sau viết về
chim từ trong hang sâu bay ra, bay lên trên cây cao. “Kiều mộc” 乔木là cây
cao lớn, “thiên vu kiều mộc” 迁于乔木chính là lên cao, điều này phù hợp với nghĩa
gốc của chữ “thiên” 迁. Từ “kiều thiên” 乔迁là xuất hiện từ đây. “Thiên” 迁 là chim
bay lên cao, con người cũng cần phải hướng lên cao, cho nên trong “Mạnh Tử” 孟子 có
nói:
Ngô văn xuất vu u cốc thiên vu kiều mộc giả, vị văn há
kiều mộc nhi nhập vu u cốc giả (1).
吾闻出于幽谷迁于乔木者, 未闻下乔木而入于幽谷者.
(Ta nghe nói bay ra từ hang sâu rồi bay lên cây cao, chứ
chưa nghe nói bay xuống từ cây cao rồi bay vào hang sâu.)
Lại nói chữ 僊 (tiên) trong từ “tiên nhân” 僊人, nửa
bên phải của chữ “thiên” 遷phồn thể
có kết cấu tương đồng với nội bộ chữ “tiên” 僊, đó là nhân vì thăng tiên
cũng có ý nghĩa là đăng cao. “Thiên” 迁 từ thăng cao, ý nghĩa trừu
tượng là “đề cao”, thành ngữ “kiến thiện tắc thiên” 见善則迁hợp với những thuyết ở trên.
“Thiên” 迁 dẫn đến ý nghĩa là thăng
quan. Như trong “Trương Hành truyện” 张衡传có đoạn:
An Đế nhã văn Hành thiện thuật học, Công Xa đặc trưng,
bái vi Lang trung, tái thiên vi Thái sử lệnh. (2)
安帝雅闻衡善术学, 公车特征, 拜为郎中, 再迁太史令.
(An Đế vốn nghe nói Trương Hành giỏi về cái học thuật số,
bèn phái Công Xa đi mời, bái làm Lang trung, sau thăng làm Thái sử lệnh.)
Chữ “bái” 拜và chữ “thiên” 迁 ở đây không thể thay đổi cho
nhau, bởi “bái quan” 拜官 là tiếp nhận một chức quan
nào nó, còn “thiên” 迁 là thăng chức, là từ một chức đã có được thăng cao. Đối với Trương Hành
mà nói, chính là từ Lang trung thăng lên Thái sử lệnh. Trong xã hội phong kiến,
sự vinh khô của con người, sự thăng trầm địa vị là điều rất khó nói. Cuối đời
Hán, có người tên Tuân Sảng 荀爽trong 93 ngày, từ một người áo vải thăng lên
đến Tam công. Triều Đường có Bạch Mẫn Trung 白敏中, là Thượng thư Hữu bộc dịch
Môn hạ thị lang 尚书右仆射门下侍郎, phong Thái Nguyên Quận Công 太原郡公 (3).
(còn tiếp)
Chú của
nguyên tác
1-Lan Châu Đại học “Mạnh
Tử dịch chú - Đằng Văn Công chương cú” 孟子译注 - 滕文公章句thượng
sách, 125 hiệt, Trung Hoa thư cục.
2-Phạm Diệp 范晔: “Hậu
Hán thư” 后汉书quyển 89, liệt truyện đệ 49, 969 hiệt. Thượng Hải cổ
tích xuất bản xã. Thượng Hải thư điếm.
3-Thanh . Triệu Dực 赵翼: “Cai Dư tùng khảo” 陔余丛考710 hiệt, Hà Bắc Nhân dân xuất bản xã.
Huỳnh
Chương Hưng
Quy Nhơn 16/10/2024
Nguyên tác Trung văn
THIÊN VU KIỀU MỘC
ĐÀM “THIÊN”
迁于乔木
谈 “迁”
Trong quyển
HÁN TỰ THẬP THÚ
汉字拾趣
Tác giả: KỶ ĐỨC DỤ (纪德裕)
Phúc Đán Đại học xuất bản xã,
1998