Dịch thuật: Chữ "lí" 履 trong Hán ngữ cổ (Vương Lực)

 

CHỮ “LÍ” TRONG HÁN NGỮ CỔ 

1-Đạp lên, giẫm lên, giẫm lên …… mà đi.

          Ở quẻ Khôn trong kinh Dịch có câu:

Lí sương kiên băng chí

履霜堅冰至

(Giẫm lên sương mà đi, băng cứng đã đến)

          Trong Thi kinh – Tiểu nhã – Tiểu mân 詩經 - 小雅 - 小旻:

Chiến chiến căng căng, như lâm thâm uyên, như lí bạc băng.

戰戰兢兢, 如臨深淵, 如履薄冰

(Run rẩy lo sợ, như đến bên vặc sâu, như đi trên băng mỏng)

          Và trong bài “Đại Đông” 大東cũng ở Tiểu nhã:

Chu đạo như chỉ, kì trực như thỉ, quân tử sở lí, tiểu nhân sở thị.

周道如砥, 其直如矢, 君子所履, 小人所視

          (Đường nhà Chu bằng phẳng như đá mài, thẳng như tên bay, quân tử đi trên đó, tiểu nhân thì đứng nhìn)

          “Lí” còn được dùng ở nghĩa trừu tượng. Trong Văn tâm điêu long – Dung tài 文心雕龍 - 鎔裁có câu:

Lí đoan ư thuỷ, tắc thiết tình dĩ vi thể.

履端於始, 則設情以爲體

(Nắm đầu mối ngay từ đầu, thiết lập tình cảm để làm thể cách của bài văn)

          Hiện đại có từ song âm “lí hành” 履行.

2-Giày (hài tử 鞋子).

          Ngoại trừ thuyết tả thượng 外儲說左上trong Hàn Phi Tử 韓非子có câu:

Trịnh nhân hữu dục mãi lí giả

鄭人有欲買履者

(Có người nướcTrịnh muốn mua giày)

          Và trong Sử kí – Lưu Hầu thế gia 史記 - 留侯世家:

Nhụ tử há thủ lí

孺子下取鞋

(Đứa nhỏ đi xuống nhặt chiếc giày) 

Phân biệt “lũ”    và “lí” “hài”

   Trước thời Chiến Quốc, “lũ” và “lí” là hai từ không cùng nghĩa. “Lí” chỉ dùng làm động từ, “lũ” thì làm danh từ. Trong Thi kinh – Nguỵ phong – Cát lũ 詩經 - 魏風 - 葛屨có câu:

Củ củ cát lũ

Khả dĩ lí sương

糾糾葛屨

                     可以履霜 

(Giày cỏ mỏng nhẹ

Có thể giẫm lên sương mà đi)

          “Lí” và “lũ” không thể dùng thay cho nhau. Sau thời Chiến Quốc, “lí” và “lũ” đồng nghĩa.

          “Hài” () là chữ sau này. “Hài” nguyên là giày da hoặc giày có đế da khác với “lũ” loại giày bện bằng cỏ hoặc bằng tơ. Sau này, “hài” cùng với “lí” và “lũ” biến thành từ đồng nghĩa. Nhưng nhìn chung trong tản văn đa phần vẫn dùng “lí” , “lũ” . Sau đời Đường trong thi từ đa phần dùng chữ “hài”.  

                                                                   Huỳnh Chương Hưng

                                                                   Quy Nhơn 23/4/2024

Nguyên tác Trung văn trong

CỔ ĐẠI HÁN NGỮ

古代漢語

(tập 4)

Chủ biên: Vương Lực 王力

Trung Hoa thư cục, 1998.

Previous Post Next Post