CỤM TỪ “TRỤC KHÁCH LỆNH” CÓ LAI LỊCH RA SAO
Cụm
từ “trục khách lệnh” 逐客令có lẽ không ai cảm thấy xa lạ. Khi
chủ nhân không hoan nghinh khách đến, thì đây là cách để nói rõ hoặc ám thị khuyên
khách nên rời đi. Nhưng chữ “khách” 客lúc
ban đầu hoàn toàn không phải chỉ khách, mà là chỉ “khách khanh” 客卿, tức người rời xa gia đình đi
làm quan ở một nước khác. Nghĩa cơ bản là nói mệnh lệnh đuổi khách khanh.
“Trục khách lệnh” có điển cố lịch sử nổi
tiếng. Theo Sử kí – Lí Tư liệt truyện 史记 - 李斯列传, thời Tần có nhiều quan
viên đều không phải là người bổn quốc, như Đại phu Bách Lí Hề 百里奚, Kiển Thúc 蹇叔, Phi Báo 丕豹, Quốc tướng Thương Ưởng 商鞅, Trương Nghi 张仪, Phạm Thư 范雎, Tướng quân Tư Mã Thác 司马错, Cam Mậu 甘茂 v.v… Đương
thời, người nước Hàn phái công trình sư Trịnh Quốc 郑国đến Tần, giúp người Tần đào kênh dẫn nước, về sau
tra ra Trịnh Quốc là gián điệp. Thế là, có người dâng lời lên Tần Vương, nói rằng:
Trịnh Quốc lòng dạ bất lương, tại Tần đào kênh là
để kiềm chế sức lao động của nước Tần, làm cho nước Tần không có nhân lực để đông
chinh.
Tin tức vừa truyền ra, các đại thần liền
tấp nập dâng thư lên Tần Vương, nói là các khách khanh của chư hầu đến Tần không
đáng tin cậy, họ đều hành sự có lợi cho nước họ. Tần Vương nghe qua, tâm có chút
dao động. Đương lúc Tần Vương muốn hạ “trục khách lệnh” đuổi hết khách khanh ra
khỏi nước Tần, Lí Tư 李斯liền
dâng thư ra sức trình bày tác dụng mà khách khách tạo nên và những điều tệ hại
khi đuổi khách khanh, đó chính là tác phẩm “Gián trục khách thư” 谏逐客书nổi tiếng. Trong thư Lí
Tư viết rằng:
Phù vật bất sản vu Tần, khả bảo giả đa; sĩ bất sản
vu Tần, nhi nguyện trung giả chúng. Kim trục khách dĩ tư địch quốc, tổn dân dĩ ích
cừu, nội tự hư nhi ngoại thụ oán vu chư hầu, cầu quốc vô nguy bất khả đắc dã.
夫物不产于秦, 可宝者多; 士不产于秦, 而愿忠者众. 今逐客以資敌国, 損民以益仇, 内自虚而外树怨于诸侯, 求国无危不可得也.
(Sản vật không phải sản xuất ở nước Tần, nhưng loại có giá
trị trân quý lại rất nhiều; nhân tài không phải sinh ra ở nước Tần, nhưng người
mà nguyện trung thành với nước Tần lại không ít. Nay đuổi khách khanh giúp cho
nước địch, làm hao tổn sức lực của dân mà lại tăng thêm cho kẻ địch, khiến bên trong
thì nước trống rỗng mà bên ngoại lại kết oán với chư hầu, như vậy mà mong cho
quốc gia không có hiểm nguy thì không thể được.)
Tần Vương cuối cùng bị Lí Tư thuyết phục, bèn huỷ bỏ “trục
khách lệnh”.
Từ đó, Tần Vương đối với Lí Tư càng thêm tín nhiệm, đồng thời
phong ông làm Thừa tướng. Thi nhân Đỗ Mục 杜牧đời Đường từng viết rằng:
Tần nhân trục khách lệnh
Bính quy Thừa tướng Tư
秦因逐客令
柄归丞相斯
(Do bởi nước Tần có lệnh trục
khách
Mà từ đó quyền bính quy về
cho Lí Tư)
Về sau, người ta mượn dùng điển cố này biểu thị dùng phương thức cơ bản hợp với lễ nghĩa để cự tuyệt không hoan nghinh khách.
Huỳnh
Chương Hưng
Quy Nhơn 24/12/2023
Nguyên tác Trung văn
Trong quyển
THÚ VỊ VĂN HOÁ TRI THỨC ĐẠI TOÀN
趣味文化知识大全
Thanh Thạch 青石 biên
soạn
Trung Quốc Hoa kiều xuất bản xã,
2013