XA KỊ VÀ ĐƠN KỊ
Bàn về chữ “kị” 骑
Năm 302 trước công nguyên tức năm Triệu Vũ Linh Vương 赵武灵王thứ 24, nước Triệu tiến hành cải cách quân sự, ban bố
mệnh lệnh “Hồ phục xạ kị” 胡服射骑, đổi phục sức
truyền thống áo có ống tay rộng sang phục trang bó sát thân của người Hồ, có lợi
cho việc cưỡi ngựa bắn tên. Việc cải cách này của Triệu Vũ Linh Vương có liên
quan với hoàn cảnh chiến tranh lúc bấy giờ, có liên quan với sự quấy nhiễu của
các dân tộc khác nơi biên cảnh. Làm như thế không chỉ có lợi cho quốc phòng, mà
còn phát dương tinh thần thượng võ của dân tộc, cũng giáng một cú đánh mãnh liệt
vào quan niệm truyền thống về phương diện phục sức của người Hán, có được sự
sung kính vô hạn của người đời sau, nhưng cũng để lại một vấn đề khiến người ta
phải suy nghĩ.
Trung
Quốc từ lúc nào có “đơn kị” 单骑? lúc nào bắt đầu
dùng đơn kị tác chiến? thay đổi một cách đại quy mô tình hình chiến xa trước
đó. Người ta căn cứ vào câu nói “cổ nhân bất kị mã” 古人不骑马 trong “Khúc lễ chính nghĩa” 曲礼正义, lại căn cứ vào
“kinh điển” 经典 không có chữ
“kị” 骑. Lục Dung 陆容 đời Minh nói rằng:
Tam Đại chí Xuân Thu, dụng binh suất dĩ
xa chiến (1).
三代至春秋, 用兵率以车战
(Từ thời Tam Đại đến thời Xuân Thu, dấy binh dùng xe để
chiến đấu)
Vì thế
tương đối nhiều người cho rằng thời cổ ở Trung Quốc không có đơn kị, đơn kị bắt
đầu từ Triệu Vũ Linh Vương.
Nhưng Cố
Viêm Vũ trong Nhật tri lục 日知录, dẫn câu trong
Thi kinh – Miên 诗经 - 绵:
Cổ Công Đản Phủ
Lai triêu tẩu mỗ (mã)
古公亶父
来朝走马
(Ông Cổ Công Đản Phủ
Sáng sớm cưỡi ngựa chạy đi)
Ở đây
nói ông Cổ Công Đản Phù 古公亶父một buổi sớm nọ đã
cưỡi ngựa đi. Cổ Công Đản Phủ là ông tổ đời thứ 12 của Chu Văn Vương 周文王, người Chu tôn làm Thái Công Vương 太公王, vào thời của ông đã cưỡi ngựa rồi. Nói rõ “đơn kị”
đã có từ rất sớm.
Còn có
người căn cứ vào Tả truyện – Chiêu Công
nhị thập ngũ niên 左传 - 昭公二十五年:
Tả sư Triển tương dĩ Công thừa mã nhi
quy.
左师展将以公乘马而归
(Quan Tả sư là Triển định dẫn Chiêu Công cưỡi ngựa trở
nước)
Ý nói Tả
sư Triển định dẫn Chiêu Công cưỡi ngựa trở về nước. Điều này chứng minh vào thời
Xuân Thu đã có đơn kị, đơn kị không phải bắt đầu từ Triệu Vũ Linh Vương. Đối với
cách nói của Tả truyện, người ta có
nhiều cách giải thích. Đầu tiên là Tả
truyện chính nghĩa 左传正义:
Chu thời giai thừa xa, vô khinh kị dã.
周时皆乘车, 无轻骑也
(Thời Chu đều ngồi xe, không có khinh kị)
Có người
nói Tả sư Triển “thừa mã nhi quy” 乘乘马而归, “thừa” 乘 ở
câu đó là lượng tự, không phải động tự v.v…
Dương
Thận 杨慎đời Minh trong Đan
Diên dư lục 丹铅余录 có cách nói đáng chú ý. Ông nói rằng, thời cổ dùng ngựa đóng vào xe,
không đơn kị. Chiêu Công nguyên niên, Tuân Ngô 荀吴nước
Tấn đánh bại quân địch ở Đại Lỗ 大卤, bắt đầu “huỷ xa
sùng tốt” 毁车崇卒, đơn kị bắt đầu từ đó (2). Như vậy xác định
là kị binh, lại có niên đại của kị binh, vấn đề đã tương đối rõ ràng. Dương Thận
còn nói đến thời lục quốc, kị binh đã nhiều. Tô Tần 苏秦
thuyết sáu nước đã có cả ngàn cỗ xe, “kị” 骑
có cả vạn, “kị” 骑ở đây là đơn kị. Gần đây phát hiện một số lượng lớn
“binh mã dũng” 兵马俑 ở mộ
Tần Thuỷ Hoàng 秦水皇, cũng đã chứng minh đời Tần đã thịnh hành đơn kị.
Lại nói
về Triều Vũ Linh Vương cường điệu Hồ phục, có lợi cho việc cưỡi ngựa tác chiến,
ông lại cường điệu kị xạ trên lưng ngựa, điều mà gọi là “hổ thỉ chi lợi” 弧矢之利, đương thời xạ kị đã có sự phát triển đại quy mô.
Đơn kị,
xa kị vốn cũng là cách xử trí linh hoạt của con người, như ở “Hồng Môn yến” 鸿门宴trong giáo trình trung học:
Bái Công đán nhật tùng bách dư kị, lai
kiến Hạng Vương.
沛公旦日从百余骑, 来见项王
Chính là nói Bái Công dẫn hơn
trăm nhân mã tuỳ tùng đến bái kiến Hạng Vương, đó là có xe. Sau Hồng Môn yến,
“Bái Công thoát thân độc kị ….. “ 沛公脱身独骑 là nói Bái Công một mình cưỡi ngựa .
Và như
trong Chu Á Phu quân Tế Liễu 周亚夫军细柳:
Thượng tự lao quân ….. tương dĩ hạ kị tống
nghinh.
上自劳军 ….. 将以下骑送迎
Ở đây là nói Hán Văn Đế 汉文帝 đích thân đến uỷ lạo quân đội, (dến Bá Thượng 灞上), quân quan lớn nhỏ từ Tướng quân trở xuống đều cưỡi ngựa nghinh đón, đưa tiễn. Có thể thấy tình hình phát triển của kị binh triều Hán, quân quan ai ai cũng có ngựa, có thể thấy đơn kị đã thịnh hành.
Chú của
nguyên tác
1- Minh . Lục Dung 陆容 “Tứ khố bút kí tiểu thuyết tùng thư – Thúc Viên tạp kí”
四库笔记小说从书 - 菽园杂记 quyển 5, 1041 – 227 hiệt. Thượng Hải cổ tịch xuất bản
xã.
2- Minh . Dương Thận 杨慎 “Tứ khố bút kí tiểu thuyết tùng thư – Đan Diên dư lục” 四库笔记小说从书 - 丹铅余录 , quyển 17 (855 – 119 hiệt), Thượng Hải cổ tịch xuất bản xã.
Huỳnh
Chương Hưng
Quy Nhơn 22/9/2023
Nguyên tác Trung văn
XA KỊ DỮ ĐƠN KỊ
ĐÀM “KỊ”
车骑与单骑
谈 “骑”
Trong quyển
HÁN TỰ THẬP THÚ
汉字拾趣
Tác giả: KỶ ĐỨC DỤ (纪德裕)
Phúc Đán Đại học xuất bản xã,
1998