以理与以道
以理听言 (1), 则中有主 (2). 以道窒欲 (3), 则心自清 (4).
(小窗幽记)
DĨ
LÍ DỮ DĨ ĐẠO
Dĩ lí thính
ngôn (1), tắc trung hữu chủ (2). Dĩ đạo trất dục (3),
tắc tâm tự thanh (4).
(Tiểu song u kí)
Chú thích
1- Dĩ lí thính
ngôn 以理听言: dùng thái độ lí trí để nghe những ngôn luận của người khác.
2- Trung hữu chủ
中有主: trong lòng tự có chủ trương chính xác.
3- Dĩ đạo trất
dục 以道窒欲: dùng sự tu dưỡng đạo đức để ức chế tư dục.
Trất 窒: ngăn chận, ức chế.
4- Tâm tự thanh 心自清: trong lòng tự nhiên sẽ trong sáng.
Dịch nghĩa
DÙNG LÍ VÀ DÙNG ĐẠO
Dùng lí trí để phán đoán những lời lẽ nghe được, trong lòng sẽ tự có chủ trương. Dùng sự tu dưỡng đạo đức để ngăn chặn tư dục, trong lòng tự nhiên sẽ rộng mở trong sáng.
Phân tích và
thưởng thức
Ngôn ngữ là công cụ giao tế trọng yếu nhất của nhân loại. Hình thức biểu đạt của ngôn ngữ đa dạng, hiệu quả biểu đạt của mỗi người cũng có sự khác nhau. Nếu chúng ta không dùng thái độ lí trí để phán đoán ngôn ngữ, mà là dùng thái độ tình cảm để tiếp thụ ngôn ngữ, luôn khiến chúng ta phạm phải sai lầm, cho nên “kiêm thính tắc minh, thiên thính tắc ám” (*). Nhân vì cảm tình là chủ quan, nhiều ngôn ngữ nói ra trong tình huống đặc định, so với sự thực khách quan có sự cách biệt rất lớn. Nếu chúng ta không thể làm rõ được điểm này, thế thì sẽ có những quyết định hoặc hành vi sai lầm. Tâm của chúng ta sở dĩ không thể thanh tĩnh, là bởi vì bị tư dục trộn lẫn, lo được lo mất, tâm lí không có giây phút nào yên ổn. Nếu chúng ta có thể dùng sự tu dưỡng đạo đức để làm việc, giảm thấp một số ham muốn không hợp lí, sẽ khiến nội tâm của chúng ta đi đến chỗ bình tĩnh. Vô dục tắc cương 无欲则刚 (**), chỉ cần không so kè tính toán để thoã mãn tư dục, tâm cảnh tự nhiên sẽ được rộng mở sáng trong.
Chú của người
dịch
*- Kiêm thính tắc
minh, thiên thính tắc ám 兼听则明, 偏听则暗: Lắng nghe
nhiều ý kiến khác nhau thì sẽ phân biệt được thị phi. Chỉ riêng nghe một phía
thì sẽ bị hồ đồ u tối.
Câu này
xuất phát từ Tiềm phu luận – Minh ám 潜夫论 - 明暗của Vương Phù 王符đời
Hán:
Quân chi sở dĩ minh giả, kiêm thính dã;
kì sở dĩ ám giả, thiên tín dã.
君之所以明者, 兼听也; 其所以暗者, 偏信也.
(Vị
quân chủ sở sĩ sáng suốt là do bởi kiêm thính. Sở dĩ u tối là do bới chỉ riêng
tin một phía)
**- Vô dục tắc
cương 无欲则刚: Không có dục vọng thế tục mới cương nghị bất khuất.
Điển xuất
từ Luận ngữ - Công Dã Tràng 论语 - 公冶长:
Tử viết: “Ngô vị kiến cương giả.” Hoặc đối
viết: “Thân Tranh”. Tử viết: “Tranh dã dục, yên đắc cương?”
子曰: “吾未见刚者.” 或对曰: “申枨.” 子曰: “枨也欲, 焉得刚?”
(Khổng Tử nói rằng: “Ta chưa thấy người nào cương nghị bất khuất.” Có người đáp rằng: “Có Thân Tranh.” Khổng Tử nói rằng: “Thân Tranh dục vọng nhiều, sao có được cương nghị bất khuất.”)
Phụ lục của
người dịch
Tiểu song u kí 小窗幽记 là tác phẩm ghi lại những cách ngôn tu thân xử thế do
Trần Kế Nho 陈继儒biên soạn, thể hiện thái độ nhân sinh tích cực của nho
gia về việc tu thân, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ. Tác phẩm này xưa nay được
xem là giai tác về việc tu dưỡng bản thân.
Toàn
sách được chia làm 12 quyển:
quyển 1: tập
tỉnh 集醒 quyển 2: tập
tình 集情 quyển 3: tập
tiễu 集峭
quyển 4: tập
linh 集灵 quyển 5: tập
tố 集素 quyển 6:
tập cảnh 集景
quyển 7: tập
vận 集韵 quyển 8: tập
kì 集奇 quyển 9:
tập ỷ 集绮
quyển 10: tập
hào 集豪 quyển 11: tập
pháp 集法 quyển 12: tập
thiến 集倩
Theo http://www.360doc.com/content
http://baike.baidu.com/view/147434.htm
Tiểu song u kí được dùng ở đây do Lôi Phương 雷芳 chú dịch, Sùng Văn thư cục xuất bản năm 2007, sách này không chia thành 12 quyển như ở trên.
Trần Kế Nho 陈继儒 (1558 – 1639):
văn học gia, thư hoạ gia đời Minh, tự Trọng Thuần 仲醇,
hiệu Mi Công 眉公, người Hoa Đình 华亭
Tùng Giang 松江 (nay là Tùng Giang Thượng Hải).
Trần Kế Nho lúc nhỏ đã thông
minh, ông học rộng biết nhiều, giỏi cả thơ lẫn văn, về thư pháp theo Tô Thức 苏轼, Mễ Phế 米芾 nổi tiếng một thời.
Khoảng những năm hai mươi mấy tuổi, ông tuyệt ý với khoa cử, ẩn cư tại Tiểu Côn
sơn 小昆山, sau cất nhà tại Đông Xà 东佘
suốt ngày đóng cửa viết sách. Triều đình nhiều lần cho mời nhưng ông đều lấy cớ
bệnh tật từ chối.
Trần Kế Nho cả một đời đọc rất
nhiều, trứ thuật cũng đồ sộ phong phú. Tác phẩm của ông có Trần Mi Công toàn tập 陈眉公全集 truyền đời.
Nguồn http://www.360doc.com/content
Huỳnh Chương Hưng
Quy Nhơn 07/9/2023
Nguyên tác
DĨ LÍ DỮ DĨ ĐẠO
以理与以道
Trong quyển
TIỂU SONG U KÍ
小窗幽记
Tác giả: Trần Kế Nho 陈继儒
Chú dịch: Lôi Phương 雷芳
Sùng Văn thư cục, 2007.