NỘI THÀNH CỬU MÔN
(kì 1)
Là cố
đô ngàn năm, thành Bắc Kinh 北京 dưới chân thiên tử không chỉ là trung tâm chính trị của
cả nước, sự phồn hoa giàu có của nó cũng không có thành thị nào sánh lại. Dựa
vào nhu cầu giao thông vận tải và kháng cự
ngoại địch, thành Bắc Kinh đã xây dựng nhiều “thành môn” 城门 (cổng
thành). Thuyết “nội cửu ngoại thất hoàng thành tứ” 内九外七皇城四 của cựu thành, là chỉ nội thành 9 cổng, ngoại thành 7
cổng, và hoàng thành 4 cổng. Để hiểu rõ cách bố cục chung quanh cố cung, chúng
tôi giới thiệu một cách đơn giản 9 cổng nội thành .
Chín cổng
toà thành của nội thành Bắc Kinh, thuận theo chiều kim đồng hồ lần lượt là:
Tường
thành phía nam gồm Chính Dương môn 正阳门, Sùng Văn môn 崇文门, Tuyên Vũ môn 宣武门.
Tường
thành phía đông gồm: Đông Trực môn 东直门, Triều Dương môn 朝阳门,
Tường
thành phía tây gồm: Tây Trực môn 西直门, Phụ Thành môn 阜成门.
Tường
thành phía bắc gồm: An Định môn 安定门, Đức Thắng môn 德胜门.
Công dụng
của các cổng thành này khác nhau, cho nên trong kết cấu kiến trúc cũng có những
đặc trưng khác nhau.
Chính Dương
môn: Tẩu long xa 正阳门: 走龙车
Chính Dương môn 正阳门 là cổng chính nam
của nội thành Bắc Kinh hai triều Minh
Thanh. Đời Nguyên gọi là Lệ Chính môn 丽正门, tục xưng là Tiền
môn 前门. Chinh Dương môn vị trí tại cực nam quảng trường
Thiên An Môn 天安门trên
trục nam bắc của thành Bắc Kinh, nguyên là do “ung thành” 瓮城(thành nhỏ vây quanh cổng thành) nối liền thành nhất thể, về sau nhân do sửa đường được cắt phân
làm 2 bộ phận, hiện chỉ còn tồn tại “thành lâu” 城楼và
“tiễn lâu” 箭楼 (1).
Thành
lâu Chính Dương môn toạ lạc trên thành đài xây bằng gạch, chiếm diện tích
3047m2, lầu cao 26m, thành đài cao 12m, nam bắc mỗi phía có “vũ tường” 宇墙 (2) (tục gọi là “nữ tường” 女墙)
cao 1m2. Chính giữa thành đài có cổng vòm, bên trong lắp cánh cửa cả ngàn cân.
Độ cao chỉnh thể của thành lâu là 42m, là toà thành môn cao lớn nhất trong số
các thành môn của Bắc Kinh.
Phía
nam thành lâu dựng “tiễn lâu” 箭楼, chiếm 2147m2, lầu
cao 26m, liền với thành đài thông cao 38m, cũng là tiễn lâu cao lớn nhất trong
số các tiễn lâu của Bắc Kinh. Tiễn lâu xây bằng gạch theo kiểu bảo luỹ. Cổng
theo kiểu vòm “ngũ phục ngũ khoán” 五伏五券 (3), mở ra
ở chính giữa thành đài. Quy cách của Chính Dương môn cao hơn 8 cổng khác, là
thành môn duy nhất có tiễn lâu mở cổng trong số 9 cổng của nội thành. chuyển
cho long xa phượng liễn, luôn được xem là tượng trưng cho “lão Bắc Kinh”.
Giữa tiễn lâu và thành môn lâu là ung thành, nam bắc dài 108m, đông tây rộng 85m, đông tây có 2 toà “hạp lâu” 闸楼 (4). Dưới hạp lâu mở cổng vòm, trong cổng có cửa nặng ngàn cân. Bình thường tiễn lâu cùng thành môn dưới hạp lâu phía đông luôn đóng, bách tính ra vào phải đi vòng cổng vòm dưới hạp lâu phía tây. Năm 1915, để cải thiện giao thông trong và ngoài, “nguyệt tường” 月墙 (5) của ung thành Chính Dương môn cùng hạp môn đông tây được dở bỏ.
Chú của người
dịch
1- Tiễn lâu 箭楼: tức chung
quanh trên thành tường có thành lâu với những lỗ trống để nhìn ra xa hoặc bắn
tên.
2- Vũ tường 宇墙: còn gọi là “nữ
tường” 女墙 phía trong trên đỉnh thành tường có một dãy tường thấp
đoạn nhô lên đoạn lõm xuống, dạng hình chữ U, có tác dụng như lan can.
3- Ngũ phục ngũ
khoán 五伏五券: Một dạng kiến trúc cổng vòm xây bằng gạch, “phục” là đặt gạch nằm,
“khoán” là đặt gạch đứng, có “ngũ phục ngũ khoán”, “tam phục tam khoán”. Số phục
khoán càng nhiều thì càng vững chắc.
4- Hạp lâu 闸楼: tức toà lầu
trên cổng vòm của cổng thành của chính diện nguyệt thành, nhân vì muốn tiến vào
thành tất phải qua chiếc cầu ván có thể cất lên hạ xuống trước “hạp môn” 闸门của hộ thành hào nên toà lầu có tên như thế.
5- Nguyệt tường 月墙: cũng gọi là “nguyệt thành” 月城chỉ thành tường hình bán nguyệt giữa thành môn và tiễn lâu. Ở đây có một khoảng trống nhất định, khi gặp sự biến, dụ địch vào giữa để vây khốn, hoặc trên thành lâu bắn tên xuống giết địch.
Huỳnh Chương Hưng
Quy Nhơn 23/6/2023
Nguồn
CỐ CUNG CHI MĨ
故宫之美
Tác giả: Hướng Tư 向斯
Bắc Kinh: Trung Hoa nhân dân xuất bản xã, 2022