ỨC TÍCH DỮ
QUÂN TƯƠNG BIỆT THÌ (132)
憶昔與君相別時
Nhớ đến lúc trước cùng chàng li biệt
Như Thực 茹湜đời Minh ở bài Diễm di ca 扊扅歌 viết rằng:
Tích nhật dữ
quân tương biệt thì
Xuy diễm di hề
phanh phục thư
Thiếp vi hoán
phụ quân tác tướng
Thiếp ca diễm
di quân bất hướng
Quân kim phú
quý vong tiện bần
Ngũ dương chi
bì hà túc trân
昔日与君相别时
炊扊扅兮烹伏雌
妾为浣妇君作相
妾歌扊扅君不向
君今富贵忘贱贫
五羊之皮何足珍
(Ngày trước lúc cùng với chàng li biệt
Vì nghèo không có củi, thiếp chẻ then cửa để nấu thịt
gà cho chàng ăn tiễn chàng lên đường
Thiếp là người giặt quần áo, chàng ra làm Tướng
Thiếp ca bài ca “Diễm di” mà chàng không nghe
Nay chàng giàu sang quên đi lúc nghèo hèn
Năm tấm da dê sao mà đủ quý)
Diễm di 扊扅: Tức
then cài cửa.
Phục thư 伏雌: Gà mái
Ngũ dương chi bì 五羊之皮: 5 tấm da
dê. Bách Lí Hề 百里奚 gia
cảnh bần hàn, hôm xuất du, trong nhà đã mấy ngày không nấu nướng. Vợ ông làm thịt
một con gà duy nhất, chẻ then cửa để làm cơm cho ông ăn trước lúc lên đường. Đi
qua nước Tề nước Tồng mà không được trọng dụng. Trên đường lưu lạc, Bách Lí Hề
mất liên lạc với vợ, không biết vợ con đi đâu. Sau ông đến nước Ngu làm đại
phu. Năm 655 trước công nguyên, nước Tấn diệt nước Ngu, Bách Lí Hề bị bắt. Do
ông cự tuyệt không chịu làm quan nước Tấn nên bị sung làm nô lệ. Khi Mục Cơ 穆姬 được
gả cho Tần Mục Công 秦穆公, Bách Lí Hề theo bồi giá đến Tần, trên đường đi ông
đào thoát đến Sở. Quốc quân nước Sở nghe nói Bách Lí Hề giỏi chăn trâu nên để
ông chăn trâu của mình. Tần Mục Công biết Bách Lí Hề là người tài muốn dùng một
số lượng lớn vàng để chuộc. Mưu thần của Tần Mục Công bảo rằng: Quốc quân nước
Sở không biết tài của Bách Lí Hề nên mới để ông ta chăn trâu. Nếu dùng một số
lượng lớn vàng để chuộc, quốc quân nước Sở sẽ biết Bách Lí Hề là một nhân tài sẽ
không cho chuộc. Dùng giá của nô lệ để chuộc, tức dùng 5 tấm da dê chuộc Bách
Lí Hề, nước Sở sẽ không nghi ngờ. Đến với Tần, Bách Lí Hề làm Tướng quốc. Ngày
nọ, Bách Lí Hề bày yến tiệc trong phủ Tướng quốc, có đội nhạc giúp vui. Trong bữa
tiệc, có một bà lão tự đàn tự hát:
Bách Lí Hề. Ngũ dương
bì. Ức biệt thì. Phanh phục thư. Thung hoàng tê. Xuy diễm di. Kim phú quý. Vong
ngã vi?
百里奚. 五羊皮. 忆别时. 烹伏雌. 舂黄齑. 炊扊扅. 今富贵. 忘我为.
Bách Lí Hề vô cùng kinh ngạc, đến gần xem, quả nhiên là người
vợ của mình. Vợ chống cách xa hơn 40 năm, giờ đoàn tụ.
https://baike.baidu.hk/item/%E4%BA%94%E7%BE%8A%E7%9A%AE%E5%83%B9/10961974
https://baike.baidu.com/item/%E4%BA%94%E7%BE%8A%E7%9A%AE%E6%AD%8C/6035605
Về sau từ “diễm di” 扊扅 được dùng để
ví người vợ cùng với mình lúc nghèo hèn, cũng dùng để ví tình vợ chồng gắn bó,
dù có nghèo hèn vẫn không thay đổi.
Câu 132 ở Chinh phụ ngâm khúc của Vân Bình Tôn Thất Lương, nxb Tân Việt, in năm
1953, phần chữ Hán là 昔憶 (tích ức)
Câu 132 và câu 133:
Liễu điều do vị chuyển hoàng li
柳條猶未囀黃鸝
bản diễn Nôm “Chinh
phụ ngâm diễn ca” tương truyền của Đoàn Thị Điểm là:
Thủa lâm hành oanh chưa bén liễu (125)
Huỳnh
Chương Hưng
Quy Nhơn 14/8/2021