TRẠNG NGUYÊN CẬP ĐỆ
Trạng
nguyên cập đệ 状元及第, tức trúng Trạng nguyên 状元,
ý là trong kì khảo thí khoa cử đậu Tiến sĩ Đệ nhất danh 进士第一名, đây là vinh dự tối cao của người đi học thời cổ.
Khảo thí
khoa cử bắt đầu vào triều Tuỳ, thời đó, việc sắp xếp Tiến sĩ không phân trước
sau, không có cách nói Trạng nguyên. Đến triều Đường, khảo thí khoa cử bắt đầu
chính thức hoá, sĩ tử trước tiên tại địa phương sau thi đậu Cống sinh 贡生 (tương
đương với Cử nhân 举人sau này), mới có tư cách tham gia khảo thí tổ chức tại
kinh thành, tiến thêm một bước thi lấy Tiến sĩ. Tiến sĩ đệ nhất danh gọi là “Trạng
nguyên”. Sở dĩ gọi là “Trạng nguyên”, theo truyền thuyết là do bởi Cống sinh
vào kinh dự thi, trước tiên phải đến bộ Lễ điền tư liệu cá nhân về thân thế
cùng hành trạng của mình thời gian gần đó, gọi là “thư trạng” 书状, hoặc “đầu trạng” 投状.
Vì thế về sau người thi đậu Tiến sĩ đệ nhất danh chính là người đầu tiên trong
số những “đầu trạng”, cho nên gọi là “Trạng nguyên” 状元,
hoặc “Trạng đầu” 状头. Trạng nguyên đời Đường hoàn toàn không có ý nghĩa tượng
trưng quá lớn. Đến đời Tống, Trạng nguyên lại không chỉ Tiến sĩ đệ nhất danh nữa,
mà là gọi chung nhất giáp trong tam giáp ở Điện thí, tức ba vị Tiến sĩ đều có
thể gọi là Trạng nguyên. Thời Minh Thanh, ba vị nhất, nhị, tam ở Điện thí lần
lượt được gọi là Trạng nguyên 状元, Bảng nhãn 榜眼, Thám hoa 探花. Từ đó Trạng nguyên
trở thành Đệ nhất danh, danh đúng với thực, địa vị cũng ngày càng đặc thù, từ cổ
đã có cách nói:
Thiên thượng kì lân tử, nhân gian Trạng
nguyên lang.
天上麒麟子,人间状元郎
(Trên trời là kì lân, dưới trần là Trạng nguyên)
Trúng
Trạng nguyên cũng có cách nói là “Độc chiếm ngao đầu” 独占鳌头, “Đại khôi thiên hạ” 大魁天下, nghe qua vô cùng
khí thế, liếc mắt nhìn thiên hạ, trở thành tượng trưng “nhất triêu thành danh
thiên hạ tri” 一朝成名天下知 (một
sớm thành danh cả thiên hạ đều biết) của người đọc sách. Nhân đó, trong nhiều
tác phẩm văn nghệ thời cổ, thường lấy hình tượng thư sinh thi đậu Trạng nguyên
làm cao trào cho sự phát triển tình tiết câu chuyện. Ngoài ra trong dân gian, ở
đồ án cát tường truyền thống cũng có một số lượng lớn đồ án loại “Trạng nguyên
cập đệ”, phản ánh sự sùng bái của con người đối với sự việc này.
Theo ghi chép trong sử sách, Từ đời Đường bắt đầu khảo thí khoa cử đến khoa thi cuối cùng năm Quang Tự 光绪 thứ 30 (năm 1904), trải qua các vương triều, có 654 vị văn Trạng nguyên và 185 vị võ Trạng nguyên có danh tính, trong đó những vị tương đối nổi tiếng trong lịch sử như Hạ Tri Chương 贺知章, Vương Duy 王维 đời Đường, Văn Thiên Tường 文天祥 đời Tống, Dương Thận 杨慎đời Minh, Ông Đồng Hoà 翁同龢, Trương Kiển 张謇 đời Thanh, còn vị Trạng nguyên cuối cùng trong lịch sử là Lưu Xuân Lâm 刘春霖 ở khoa thi năm Quang Tự thứ 30 đời Thanh.
Huỳnh Chương Hưng
Quy Nhơn 01/3/2021
Nguồn
BẤT KHẢ BẤT TRI ĐÍCH 3000 CÁ VĂN HOÁ THƯỜNG THỨC
不可不知的 3.000
个文化常识
Biên soạn: Tinh Hán 星汉
Bắc Kinh: Trung Quốc Hoa Kiều xuất bản xã, 2010