LẦM THAN LẠI CÓ THỨ NÀY BẰNG HAI (1762)
Lầm
than: tức “đồ thán” 涂炭 / 塗炭. “Đồ” 涂 / 塗 là bùn lầy; “thán” 炭 là than, ví
bách tính ở vào cảnh ngộ cực kì khốn khổ, và cũng mượn chỉ bách tính rơi vào cảnh
nạn tai. “Đồ thán” xuất xứ từ thiên Trọng
Huỷ chi cáo 仲虺之诰 trong Kinh Thư.
Hữu Hạ hôn đức, dân truỵ đồ thán.
有夏昏德, 民坠涂炭
(Hạ Kiệt hành vi hôn loạn, bách tính rơi vào cảnh lầm
than)
Trong Mạnh Tử - Công Tôn Sửu thượng 孟子 - 公孙丑上 có câu:
Lập ư ác nhân
chi triều, dữ ác nhân ngôn, như dĩ triều y triều quan, toạ ư đồ thán.
立於恶人之朝, 与恶人言, 如以朝衣朝冠, 坐於涂炭
(Làm quan tại triều đình kẻ ác, cùng bàn chuyện với kẻ ác, thì cũng giống như mặc triều y đội triều quan, ngồi chốn bùn lầy tro than)
Phong trần kiếp đã chịu đầy
Lầm than lại có thứ này bằng hai!
(“Truyện
Kiều” 1761 - 1762)
Lầm than: dịch chữ Hán “đồ thán”, tức là bùn than, chỉ cảnh khổ
sở, vất vả như giữa bùn than.
(Đào
Duy Anh: “Từ điển Truyện Kiều”, nxb Khoa học xã hội, Hà Nội – 1989)
Trong “Kim Vân
Kiều” (Đoạn trường tân thanh) do Bùi Khánh Diễn chú thích, ghi rằng:
Tống
sử: Thời chí ngũ quý, dân chi đồ thán cực hĩ.
宋史: 辰至五季民之塗炭極矣
(Sách Tống: Lúc đến đời Ngũ quý, dân
phải lầm than rất cực khổ)
(Sài Gòn: nxb Sống Mới, 1960)
Xét: Trong “Kim Vân Kiều” (Đoạn trường
tân thanh) do Bùi Khánh Diễn chú thích, câu 1761 là:
Phong trần kiếp đã chịu ĐÀY
Trong “Tư liệu Truyện
Kiều - Bản Duy Minh Thị 1872” do GS Nguyễn
Tài Cẩn phiên Nôm, câu 1762 là:
Lầm than CŨNG có thứ này bằng hai
(Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, 2002)
Huỳnh Chương Hưng
Quy Nhơn 29/9/2020