有木石心 具云水趣
进德修道, 要个木石的念头, 若一有欣羡, 便趋欲境.
济世经邦, 要段云水的趣味, 若一有贪著, 便堕危机.
(菜根谭 - 立德修身)
HỮU
MỘC THẠCH TÂM CỤ VÂN THUỶ THÚ
Tiến đức tu
nghiệp, yếu cá mộc thạch đích niệm đầu, nhược nhất hữu hân tiện, tiện xu dục cảnh.
Tế thế kinh bang, yếu đoạn vân thuỷ
đích thú vị, nhược nhất hữu tram trước, tiện đoạ nguy cơ.
(Thái căn đàm – Lập đức tu thân)
TÂM NHƯ GỖ ĐÁ, THÚ TỰA NƯỚC MÂY
Phàm là
người bồi dưỡng đạo đức rèn luyện tâm tính, tất phải có ý chí kiên định như gỗ
đá, nếu đối với danh lợi xa hoa trên thế gian mà có chút ham muốn, sẽ rơi vào cảnh
bị vật dục làm cho khốn cùng.
Phàm là
người trị lí đất nước cứu giúp thế gian, tất phải có tấm lòng đạm bạc như nước
chảy mây trôi, nếu có chút ý nghĩ ham muốn vinh hoa phú quý, sẽ rơi vào vực sâu nguy hiểm.
Giải thích
và phân tích
Trên thế
gian này loại có độc không chỉ là mạn đà la 曼陀罗 (1), mà còn có dục vọng. Dục vọng đến cùng cuộc sống, người
người đều có. Vì sao người đời không an tâm, chỉ nhân vì chạy theo dục vọng. Cuối
đời Minh đầu đời Thanh có một quyển sách tựa là “Giải nhân di” 解人颐, trong đó đã miêu thuật một cách rõ ràng dục vọng của
con người:
Suốt ngày bôn ba chỉ vì cái đói, vừa mới được
no liền nghĩ đến cái mặc. Cái ăn cái mặc đầy đủ liền muốn được vợ đẹp. Cưới được
vợ đẹp sinh con lại hận là không có ruộng đất, ít căn cơ. Mua được ruộng vườn rộng
lớn, ra vào lại giận không có thuyền đi ngựa cưỡi. Nơi chuống đầy lừa ngựa lại
than không có quan chức bị người ta khinh khi. Làm được huyện lệnh chê chức
quan nhỏ, lại muốn mặc áo gấm giữa triều. Nếu tâm người đời được thoả mãn, thì
chỉ là giấc mộng nam kha mà thôi.
Về vật
chất luôn không thấy đủ là một loại bệnh, chứng bệnh đó có nhiều là do quyền lực,
địa vị, kim tiền dẫn đến. Nếu chứng bệnh đó phát triển sẽ thành lòng tham không
biết chán, kết cục sẽ tự mình huỷ hoại mình.
Có một
lần, hai ông cháu vào rừng bắt gà rừng, người ông dạy đứa cháu một kiểu bắt: với
một cái thúng dùng khúc cây chống lên, trên khúc cây buộc sợi dây kéo dài đến
chỗ nấp trong bụi của hai người. Gà rừng thấy gạo vãi ra đất, trên đường cứ mổ rồi
sẽ vào trong chỗ cái thúng, chỉ cần giật sợi dây là sẽ thành công.
Hai ông
cháu làm xong đi núp, chẳng bao lâu có một bầy gà rừng bay đến, tổng cộng có 9
con. Có lẽ là do đói lâu ngày, phút chốc có 6 con tiến vào chỗ cái thúng. Đứa cháu định giật dây, nhưng lại nghĩ, 3 con
kia có lẽ cũng sẽ vào, đợi thêm một chút. Một lúc sau, 3 con kia không vào mà
ngược lại 3 con đã vào lại ra ngoài.
Đứa
cháu hối hận, tự nói, đợi một con vào sẽ giật dây liền. Tiếp đó, lại có thêm 2
con ra ngoài. Nếu lúc đó mà giật dây thì còn được 1 con. Nhưng đứa cháu lại
không cam tâm, nghĩ rằng sẽ có con khác vào, cho nên chần chừ không giật.
Kết quả
ngay cả con cuối cùng cũng ra ngoài, đứa cháu không bắt được con nào.
Tham
lam luôn là kẻ địch lớn của hạnh phúc. Nếu muốn có được hạnh phúc thì cần phải
học cách trầm tĩnh thung dung, phải học cách biết đủ. Bởi tham lam nên đứa cháu
không bắt được con gà rừng nào. Chúng ta luôn phải cảnh giác sự phiền nhiễu của
dục vọng, tránh bị nó xâm hại, trở thành kẻ ngốc không thể nhận thức tự thân một
cách chuẩn xác.
Đối mặt
với cám dỗ, cần phải giữ tâm chí kiên định, trầm tĩnh đạm bạc. Nếu tham không
biết chán, áp lực sẽ tới, thống khổ không yên, thậm chí huỷ diệt bản thân. Lục
Cơ 陆机 đời
Tấn trong Mãnh hổ hành 猛虎行 có nói:
Khát bất ẩm Đạo tuyền thuỷ (2)
Nhiệt bất tức ác mộc âm (3)
渴不饮盗泉水
热不息恶木荫
(Có khát cũng không uống nước Đạo tuyền
Có nóng cũng không nghỉ dưới bóng cây có độc)
Chính là sự thung dung trầm tĩnh đối với dục vọng trước
mắt.
Đối với
người bình thường mà nói, dục vọng một mặt là nguyên động lực mà mọi người luôn
truy cầu, trở thành châm ngôn người bước
lên chỗ cao, nước chảy xuống chỗ thấp; mặt khác cũng giải thích nhược điểm nhân
tính “có được ngàn mẫu ruộng lại muốn vạn mẫu, đã làm hoàng đế lại muốn thành
tiên”, “nhân tâm không đủ rắn nuốt voi”. Cho nên làm người nếu không khống chế
dục vọng của bản thân, sẽ trở thành nô lệ của dục vọng, cuối cùng mất đi chính
mình, bị dục vọng sai khiến. Điều đó yêu cầu chúng ta vừa phải có ý chí kiên định
như gỗ đá, lại cần phải có tình thú đạm bạc như nước chảy mây bay.
“Mộc thạch
tâm” 木石心 chỉ
tín niệm kiên định và nguyên tắc bất biến; “vân thuỷ thú” 云水趣 chỉ
tâm thái xử thế và sách lược ứng biến uyển chuyển. Cả hai kết hợp lại chính là
sự ứng phó một cách thung dung và trầm tĩnh đối với dục vọng.
Chú của người
dịch
1- Mạn đà la 曼陀罗: cà độc dược.
2- Đạo tuyền
thuỷ 盗泉水: “Đạo” 盗 có nghĩa là trộm. “Đạo tuyền” 盗泉tên một suối cổ. Theo truyền thuyết, người nào uống nước
suối đó sẽ khởi tâm trộm cắp.
3- Ác mộc 恶木: tức loại cây
có độc.
Huỳnh Chương Hưng
Quy Nhơn 01/3/2020
Nguồn
THÁI CĂN ĐÀM
菜根谭
Tác giả: (Minh) Hồng Ứng Minh 洪应明
Biên soạn: Bàng Bác 庞博
Trung Quốc Hoa Kiều xuất bản xã, 2013
Thư Mục:
Nghiên Cứu - Dịch Thuật