TÁO THẦN
Nguồn gốc
Táo thần
灶神 tức Đông
Trù Tư Mệnh Định Phúc Táo Quân 東廚司命定福灶君, tục xưng là
Táo Quân 灶君, Táo Vương 灶王, Táo Vương Gia灶王爺. Trung Quốc thời cổ đã có tập tục thờ phụng Táo thần.
Thiên Tế pháp 祭法 trong Lễ kí 禮記nói rằng:
Vương vị quần tính lập thất tự (1)
王為群姓立七祀
(Đế
vương vì bách tính trong thiên hạ thiết lập 7 việc tế tự có quan hệ mật thiết với
đời sống của mọi người)
Trong
“thất tự” 七祀 đó
có một tự chính là “tự Táo” 祀灶 (thờ phụng Táo thần). Nhưng bách tính phổ thông chỉ có
thể thờ một, hoặc là “Hộ” 戶, hoặc là “Táo” 灶. Táo sinh hoả, nhân đó, thời Lưỡng Hán có Hoả thần
Viêm Đế Thần Nông 火神炎帝神農, sau khi mất thác thờ vào táo; cũng xưng Chúc
Dung Lộc Hồi 祝融祿回 (2) là Cao Tân Thị Hoả Chính 高辛氏火正, khi mất thành Hoả thần, thác thờ vào táo. Táo nói trên hãy còn phải cọ
rửa nồi niêu, nhân đó mà trong ở thiên Lễ
khí 禮器 trong Lễ kí 禮記 chép
rằng:
Lão phụ chi tế
老婦之祭
(Thờ cúng vị thần lão bà có công trong việc bếp núc)
Duy thình thực ư bồn, thình tửu ư bình, ti
tiện chi tế nhĩ. Tuy ti tiện nhi tất tế giả, dĩ kì hữu công ư ẩm thực, cố báo
chi dã.
惟盛食於盆, 盛酒於瓶, 卑賤之祭耳. 雖卑賤而必祭之者, 以其有功於飲食, 故報之也.
(Đựng
thức ăn ở chậu, đựng rượu trong bình, là lễ tế cấp thấp. Tuy là cấp thấp nhưng
cũng cần phải cúng tế, bởi có công trong việc ẩm thực, nên báo đáp vậy)
Từ thời
Nguỵ Tấn trở về sau, Táo thần có họ tên. Đỗ Đài Khanh 杜臺卿 đời Tuỳ trong Ngọc chúc bảo điển 玉燭寶典 đã dẫn lời trong Táo
thư 灶書:
Táo thần, tính Tô, danh Cát Lợi, phụ
danh Bác Giáp
灶神, 姓蘇, 名吉利, 婦名搏頰
(Táo thần họ Tô, tên Cát Lợi, tên nữ là Bác Giáp)
Lí Hiền
李賢 đời
Đường khi chú dẫn Tạp ngũ hành thư 雜五行書 đã nói rằng:
Táo thần danh Thiền, tự Tử Quách, ý hoàng y,
phi phát, tùng táo trung xuất.
灶神名禪, 字子郭, 衣黃衣, 披髮, 從灶中出
(Táo thần
tên Thiền, tự Tử Quách, mặc áo vàng, xoả tóc, từ trong bếp lò ra)
Táo thần
lúc ban đầu là nữ thần, có nhiều thuyết hoặc bà lão, hoặc mĩ nữ. Trong Kính Táo toàn thư 敬灶全書 sách đại khái xuất hiện vào đời Thanh lại nói rằng,
Táo quân họ Trương 張, tên Đan 單, tự Tử Quách字子郭. Thuộc nam thần.
Hiện nay “Chỉ Mã” 紙馬 (tranh
tượng Táo thần) Đông Trù Tư Mệnh Định Phúc Táo Quân, thường là một cặp ông bà
lão ngồi chung với nhau, tức tranh tượng Táo Quân và Táo Quân phu nhân.
Chức năng
Chức
năng của Táo thần nguyên là chủ quản việc chế tác ẩm thực của nhân gian. Khoảng
trước thời Đồng Tấn, Táo thần lại có thêm chức năng giám sát tội ác nhân gian,
nắm giữ việc thọ yểu hoạ phúc của một nhà. Cát Hồng 葛洪đời
Tấn ở thiên Vi chỉ 微旨 trong Bão Phác Tử
- Nội thiên 抱朴子 - 內篇 nói
rằng:
Nguyệt hối chi dạ, Táo thần diệc thướng
thiên bạch nhân gian tội trạng. Đại giả đoạt kỉ, kỉ giả tam bách nhật dã. Tiểu
giả đoạt toán, toán giả tam nhật dã.
月晦之夜, 灶神亦上天白人間罪狀. 大者奪紀, 紀者三百日也. 小者奪算, 算者三日也.
(Đêm cuối
tháng, Táo thần cũng lên trời bẩm cáo tội trạng của nhân gian. Người nào tội lớn
thì đoạt kỉ, 1 kỉ là 300 ngày. Người nào tội nhỏ thì đoạt toán, 1 toán là 3
ngày).
Trong
quyển Đông Trù Tư Mệnh đăng nghi 東廚司命燈儀, thành sách
khoảng thời Nguyên Minh có câu:
Táo thần chức trọng, bỉnh hạ dân ỷ phục chi
quyền.
灶神職重秉, 下民倚伏之權
(Táo thần
có chức trách quan trọng, nắm giữ quyền hoạ phúc của hạ dân)
Tại thiên vi thất nguyên (3) chi sứ giả, đệ nhật phụng vạn sự ư thần
đình.
在天為七元之使者, 遞日奉萬事於宸庭
(Trên
trời làm sứ giả của thất nguyên, hàng ngày lo mọi việc nơi sân thiên đình)
Điệt chủ âm dương, tuy thiện thiện ác ác,
quân tại tu vi, nhiên thị thị phi phi tất cung kí lục.
迭主陰陽, 雖善善惡惡, 均在修為, 然是是非非, 必恭記錄
(Thay
nhau làm chủ âm dương, tuy thiện thiện ác ác đều là tố chất tu dưỡng của mỗi
người, nhưng thị thị phi phi cũng phải cung kính ghi chép)
Trong Kính Táo toàn thư敬灶全書 đời
Thanh có nói, Táo Quân được
một nhà lo hương hoả, Táo Quân bảo hộ một nhà. Xem xét
thiện ác, tấu lên công tội của một nhà. Mỗi khi gặp ngày Canh Thân 更申, lên trời tâu với Ngọc Đế, hết tháng thì tính toán lại.
Nhà nào công nhiều, sau 3 năm trời sẽ giáng phúc thọ; nhà nào tội nhiều, sau 3
năm sẽ giáng tai ương.
Phụng tự
Đưa tiễn
Táo thần tức “tống Táo” 送灶 cũng gọi là “từ Táo” 辭灶là
một hoạt động dân tục đưa Táo thần về trời. Táo thần vốn là một trong những đối
tượng được thờ phụng trong mỗi gia đình, do bà lão chủ trì việc bếp núc chủ tế.
Nhưng về sau dần diễn biến thành việc tế tự trọng đại trong nhà, hơn nữa gắn chặt
với tập tục ăn tết dường như không thể nào bỏ. Từ rất sớm, Táo thần đã tiến vào
Thần phổ của Đạo giáo, xưng là Đông Trù Tư Mệnh, không biết từ lúc nào thăng cấp
lên là Đế, hiệu Đông Trù Tư Mệnh Đại Đế. Sinh nhật của Táo thần là ngày mồng 3
tháng 8 (có thuyết là ngày rằm). Vào ngày này, nhà nhà thắp đèn hương cúng Táo
thần. Nhưng hiện nay, “từ Táo” 辭灶 “tiếp Táo” 接灶 lại là một bộ phận của tập tục ăn tết. Nguyên lai,
theo ghi chép trong Bão Phác Tử - Nội
thiên 抱朴子 - 內篇, Táo thần thường ngày có chức trách giám sát hạ dân,
công tội của nhà đó đều báo cáo định kì với thiên đình, trời sẽ dựa theo báo
cáo mà định phúc hoạ cho nhà đó vào năm tới. Nhìn chung cho rằng, ngày mà Táo
thần lên trời là ngày 23 tháng Chạp (cũng có thuyết cho là ngày 24). Đến lúc đó
vui vẻ đưa tiễn; sau khi Táo thần lên trời báo cáo, đến Trừ tịch thì về lại,
lúc bấy giờ cũng phải vui vẻ nghinh đón. Tiễn Táo thần đi là “tống Táo”, còn gọi
là “từ Táo”; đón Táo thần về lại gọi là “tiếp Táo”..... (còn tiếp)
Chú của người
dịch
1- Thất tự 七祀: 7 vị thần có
quan hệ mật thiết với đời sống của mọi người được tế tự, gồm:
- Tư mệnh thần 司命神:
đốc sát tiểu quá
- Trung lựu thần 中霤:
quản nhà cửa, nơi cư trú
- Quốc môn thần 國門神:
quản việc xuất nhập quốc môn.
- Quốc hành thần 國行神:
quản đường xá giao thông
- Thái lệ thần 泰厲神:
tức lệ quỷ đế vương thời cổ không có hậu duệ, thường gây hoạ tai cho mọi người.
- Hộ thần 戶神: cửa 1 cánh gọi là
“hộ” 戶, cửa 2 cánh gọi là “môn” 門.
“Hộ thần” chỉ thần linh trong nhà.
- Táo thần 竈神: quản bếp núc.
(Lễ kí dịch giải 禮記譯解: Vương Văn Cẩm
王文錦 dịch
giải. Bắc kinh: Trung Hoa thư cục, 2007)
2- Theo một số tư liệu là Chúc Dung Hồi Lộc祝融回祿, vì thế người xưa gọi hoả tai là “Hồi lộc chi tai” 回祿之災. Trong tư liệu là “Lộc Hồi” 禄回.
3- Thất nguyên 七元: chỉ chu kì vận
hành của nhật, nguyệt và ngũ tinh tức thuỷ tinh, kim tinh, hoả tinh, mộc tinh,
thổ tinh.
Huỳnh Chương Hưng
Quy Nhơn 17/01/2020
Ngày 23 tháng Chạp năm Kỉ Hợi
Nguồn
Thư Mục:
Nghiên Cứu - Dịch Thuật