TẬP TỤC SỬ DỤNG KỈ
Thời cổ,
việc sử dụng kỉ 几cũng có lễ chế nghiêm ngặt, có vị quan chuyên môn nắm
giữ 5 loại kỉ. Căn cứ vào những hoạt động khác nhau mà sử dụng những loại kỉ đẳng
cấp khác nhau. 5 loại kỉ lần lượt là: ngọc kỉ 玉几,
điêu kỉ 雕几, đồng kỉ 彤几, tất kỉ 漆几, tố kỉ 素几 (Thuyết văn giải tự 说文解字 Đoàn chú 段注) Trong Chu lễ -
Xuân quan – Tư kỉ diên 周礼 - 春官 - 司几筵 có ghi:
Đại triều quan, đại hương xạ, phong quốc mệnh
chư hầu, vương vị thiết tả hữu ngọc kỉ. Chư hầu
tế tự hữu điêu kỉ; tộ tịch tả điêu kỉ. Điện dịch hùng tịch hữu tất kỉ; tang sự
vi tịch hữu tố kỉ.
大朝观, 大乡射, 封国命诸侯, 王位设左右玉几. 诸侯祭祀右雕几; 酢席左雕几. 甸役熊席右漆几; 丧事苇席右素几.
(Phàm
những lễ như: đại triều cận (nguyên tác in nhầm chữ “quan”), đại hương lễ, đại
xạ lễ; hoặc phong kiến quốc gia, sách mệnh chư hầu, hai bên trái phải của đệm
trúc cạnh vua đặt ngọc kỉ. Chư hầu tế tự tông
miếu, bên phải đệm cỏ bồ đặt điêu kỉ; chư hầu tiếp thụ rượu tộ, bên trái đệm cỏ
cói đặt điêu kỉ. Cử hành lễ săn bắn, bên phải đệm da gấu đặt tất kỉ; lễ tang
bên phải đệm cỏ lau đặt tố kỉ)
Và theo
Tây kinh tạp kí 西京杂记 có ghi:
Hán chế:
Thiên tử ngọc kỉ, Đông tắc gia đề cẩm kì thượng, vị chi đề kỉ ….. Công Hầu giai
dĩ trúc mộc vi kỉ, Đông tắc dĩ tế kế vi thác dĩ bằng chi, bất đắc gia đề cẩm.
漢制: 天子玉几, 冬則加綈錦其上, 謂之綈几….. 公侯皆以竹木為几, 冬則以細罽為橐以憑之, 不得加綈錦.
(Chế
độ nhà Hán quy định: kỉ ngọc của Hoàng Đế, mùa Đông thì phủ lên gấm màu dày và
láng, gọi là “đề kỉ”….. Vương công chư hầu
đều dùng trúc hoặc gỗ để làm kỉ, mùa Đông thì dùng tơ mịn may thành túi đặt
trên kỉ để tựa, không được phủ tơ màu dày và láng lên trên kỉ.)
Theo tập tục cổ đại, nhân kỉ thì ở bên trái, thần kỉ thì ở
bên phải. Cho nên thông thường chỉ đặt kỉ bên phải. Nếu có đặt kỉ bên trái đó
là một loại lễ đãi ngộ người già. Bên phải có 5 kỉ, đều là đặt cho thần linh hoặc
tổ tiên.
Kỉ đa phần có dạng hình chữ nhật, mặt phẳng, đương nhiên
cũng có những cách dùng khác. Trong Thích
danh 释名 có nói:
Kỉ, quỹ dã, sở
dĩ quỹ vật giả dã. Âm quỹ, kì ý tắc cách.
几, 庋也, 所以庋物者也. 音轨, 其意则格
(Kỉ là quỹ, là vật dùng để đồ vật. Âm là “quỹ”, ý
nghĩa là “cách”)
“Cách” 格 tức cái giá để đồ vật, có thể thấy kỉ có thể dùng để
đựng đồ vật. Trong Hán Vũ Đế nội truyện 汉武帝内传 có câu:
Đế thụ Tây
Vương Mẫu Ngũ nhạc chân hình kinh, quỹ dĩ hoàng kim chi kỉ
帝受西王母五岳真形经, 庋以黄金之几
(Đế nhận Ngũ nhạc chân hình kinh của Tây Vương Mẫu, cất ở
chiếc kĩ bằng vàng)
ở đây chính là lấy kỉ làm
cái giá để đựng đồ vật.
Kỉ, có lúc cũng được dùng làm vật để ngồi. Trong Nghiệp trung kí 邺中记 có ghi:
Thạch Hổ sở
toạ kỉ, tất tất điêu hoạ, giai vi ngũ sắc hoa
石虎所坐几, 悉漆雕画, 皆为五色花
(Kỉ mà Thạch Hổ ngồi, tất cả là gỗ sơn chạm vẽ, đều là
hoa ngũ sắc)
Có thể thấy tác dụng lúc bấy
giờ cũng giống như loại án trước đó.
Kỉ, cũng có loại chuyên để tựa khi ngồi, không có tác dụng
khác. Loại kỉ này đa phần tương đối nhỏ và hẹp, mặt kỉ hơi lõm xuống. Có loại
trên mặt còn chạm khắc hoa văn. Có loại chỉ là một khúc gỗ. Chiếc kỉ tựa phát
hiện tại mộ Sở ở Tín Dương 信阳 Hà Nam
Từ thời Nguỵ Tấn đến Tuỳ Đường xuất hiện một loại kỉ 3 chân
với dạng cong, tên là “bằng kỉ” 凭几. Đây cũng là loại
chuyên để tựa khi ngồi. Loại kỉ này do bởi đặc điểm hình cong của nó, khi ngồi
bất luận là tựa bên trái tựa bên phải hoặc ngã về trước hoặc ngửa ra sau đều tiện
lợi. Như ở bức bích hoạ trong ngôi mộ thời thập lục quốc tại Đinh Gia Áp 丁家闸 ở Tửu
Tuyền 酒泉 vẽ một nhân vật ngồi trên sạp, phía trước ngực đặt một
chiếc kỉ 3 chân cong; chiếc kỉ bằng sứ phát hiện tại ngôi mộ số 7 ở Tượng Sơn 象山 Nam Kinh 南京; chiếc kỉ bằng sứ
phát hiện tại mộ thời Lục triều ở Cam Gia hạng 甘家巷
tại Nam Kinh南京; chiếc kỉ trong xe bằng trâu phát hiện tại ngôi mộ số
7 ở Tượng Sơn 象山 … Tóm lại, loại “bằng kỉ” này vào thời Lục triều đã sử
dụng rộng rãi. Bằng kỉ còn có loại với 2 chân thẳng; như: bằng kỉ mà thị nữ
bưng trong bức “Hiệu thư đồ” 校书图 thời Bắc Tề là một
ví dụ.
Loại gia cụ dùng để tựa ngoài án kỉ 案几, bằng kỉ 凭几, khúc kỉ 曲几 ra, còn có ẩn nang 隐囊
(túi dựa), đây là một loại mới, xuất hiện vào thời Nam Bắc Triều. Cách làm là
may một cái túi, bên trong bỏ đầy bông gòn, bên ngoài thêu các loại hoa văn
trang sức. Túi mềm có thể tựa, tiện hơn cả bằng kỉ. Ở thiên Miễn học 勉学trong Nhan thi
gia huấn 颜氏家训 có ghi:
Lương triều toàn thịnh
chi thời, quý tộc tử đệ, giá trường thiềm xa, cân cao xỉ lí, toạ kì tử phương
nhục, bằng ban ti ẩn nang.
梁朝全盛之时, 贵族子弟, 驾长檐车, 跟高齿履, 坐棋子方褥, 凭斑丝隐囊
(Thời kì toàn thịnh của triều Lương, con em quý tộc, đi xe
mui dài, mang guốc gỗ cao, ngồi đệm vuông dệt bằng tơ, dựa ẩn nang làm bằng tơ
tạp sắc.)
Từ những tấm thạch khắc và tranh đương thời, chúng ta có thể
thấy hình tượng của nó. Như ẩn nang trong tấm thạch khắc “Bệnh Duy Ma” 病维摩 thời Bắc Nguỵ ở động Tân Dương 宾阳 Long Môn 龙门, và ẩn nang mà thị
nữ bưng trong bức “Hiệu thư đồ” 校书图 thời Bắc Tề. Loại
dụng cụ này đến thời Tuỳ Đường vẫn còn được sử dụng. Như trong bức bích hoạ ở
ngôi mộ số 1 đời Tuỳ tại núi Gia Tường Anh嘉祥英
Sơn Đông 山东, vật phía sau nữ chủ nhân cũng là ẩn nang (Văn vật 文物, năm 1981, kì 4).
Thư án từ thời Nam Nam
Huỳnh Chương Hưng
Quy Nhơn 20/6/2014
Nguyên tác Trung văn
KỈ ĐÍCH SỬ DỤNG TẬP TỤC
几的使用习俗
Trong quyển
TRUNG QUỐC CỔ ĐẠI GIA CỤ
中国古代家具
Tác giả: Hồ Đức Sinh 胡德生
Thượng Hải văn hoá xuất bản xã, 1992
Thư Mục:
Nghiên Cứu - Dịch Thuật