江山易改, 本性难移
楚太子 (1) 以梧桐之实 (2) 养枭, 而冀其凤鸣焉. 春申君 (3) 曰: “是枭也, 生而殊性, 不可易也, 食何与焉?”朱英 (4) 闻之, 谓春申君曰:“君知枭之不可以食易其性而为凤矣, 而君之门下无非狗偷鼠窃亡赖之人也, 而君宠荣之, 食之以玉食, 荐之以珠履, 将望之以国士 (5) 之报. 以臣观之, 亦何易乎以梧桐之实养枭, 而冀其凤鸣也?”春申君不寤 (*), 卒为李园 (6) 所杀, 而门下之士, 无一人能报者.
(郁離子 - 正己)
GIANG
SƠN DỊ CẢI, BẢN TÍNH NAN DI
Sở thái tử (1) dĩ ngô đồng
chi thực (2) dưỡng kiêu, nhi kí kì phụng minh yên. Xuân Thân Quân (3)
viết: “Thị kiêu dã, sinh nhi thù tính, bất khả dịch dã, thực hà dự yên?” Chu
Anh (4) văn chi, vị Xuân Thân Quân viết: “Quân tri kiêu chi bất khả
dĩ thực dịch kì tính nhi vi phụng hĩ, nhi quân chi môn hạ vô phi cẩu thâu thử
thiết vô lại chi nhân dã, nhi quân sủng vinh chi, tự chi dĩ ngọc thực, tiến chi
dĩ châu lí, tương vọng chi dĩ quốc sĩ (5) chi báo. Dĩ thần quan chi,
diệc hà dị hồ dĩ ngô đồng chi thực dưỡng kiêu, nhi kí kì phụng minh dã?” Xuân
Thân Quân bất ngộ (*), tốt vi Lí Viên (6) sở sát, nhi môn
hạ chi sĩ, vô nhất nhân năng báo giả.
(Úc Li Tử - Chính kỉ)
GIANG SƠN DỄ ĐỔI, BẢN TÍNH KHÓ DỜI
Thái tử
nước Sở dùng hạt ngô đồng nuôi chim kiêu, hi vọng nó sẽ kêu như chim phụng.
Xuân Thân Quân bảo rằng: “Loài kiêu này, sinh ra bản tính đã hung dữ, không thể
thay đổi được, thức ăn có liên quan gì đâu?” Chu Anh nghe được, nói với Xuân
Thân Quân rằng: “Ông biết loài kiêu không thể dùng thức ăn để thay đổi bản tính
của nó để nó trở thành chim phụng, vậy mà thực khách ông nuôi dưỡng không ai
không là đồ vô lại, chó trộm chuột cắp, ông lại còn sủng ái, kính trọng bọn họ,
đem thức ăn ngon cho họ ăn, lấy giày nạm ngọc tặng cho họ mang, hi vọng mai sau
họ sẽ trở thành nhân vật kiệt xuất của đất nước báo đáp lại cho ông. Theo tôi
thấy, điều đó chẳng khác nào việc dùng hạt ngô đồng nuôi chim kiêu, mong nó kêu
như chim phụng?”. Xuân Thân Quân không tỉnh ngộ, cuối cùng bị Lí Viên giết chết,
đám thực khách của ông không có lấy một người báo thù cho ông.
CHÚ GIẢI
(1)- Sở thái tử
楚太子: Thái tử của Sở Khảo Liệt Vương 楚考烈王, tức Sở U Vương 楚幽王 sau này.
(2)- Ngô đồng
chi thực 梧桐之实: hạt ngô đồng. Tương truyền cây ngô đồng là nơi phụng hoàng đậu, hạt
ngô đồng là thức ăn của phụng hoàng.
(3)- Xuân Thân
Quân 春申君: quý tộc nước Sở thời Chiến Quốc, họ Hoàng 黄
tên Yết 歇. Trong nhà ông nuôi hơn 3000 thực khách
(4)- Chu Anh 朱英: mưu sĩ nước Sở
thời Chiến Quốc.
(5)- Quốc sĩ 国士: chỉ nhân vật
kiệt xuất được cả nước kính trọng
(6)- Lí Viên 李园: người nước Triệu,
từng là xá nhân của Xuân Thân Quân.
CHÚ CỦA NGƯỜI DỊCH
(*)- Theo http://www.shuzai.org/gushi/yulizi/14378.htm, câu này là:
Xuân Thân Quân bất ngộ
春申君不寤
có chữ “bât” 不, trong nguyên tác thiếu chữ “bất” 不.
ÚC LI TỬ 郁離子: là tác phẩm của Lưu Cơ 刘基
đời Minh, gồm 18 thiên (chương), với 195 tắc, đa phần là ngụ ngôn (181 tắc).
Nhìn từ nội dung, trong Úc Li Tử
không ít ngụ ngôn ẩn dụ về tình hình chính trị và xã hội cuối đời Nguyên, nói
lên những điều không tốt của thế sự lúc bấy giờ, phúng thích nhà cầm quyền xa
lánh người hiền tin dùng bọn gian nịnh, bổ dụng bà con thân thích. Còn có không
ít những tắc ngụ ngôn nhắm vào sự lạc hậu ngu muội tương đối điển hình, phẩm hạnh
thấp kém và hiện tượng nhân luân không hợp của xã hội cuối đời Nguyên. Đồng thời
với việc châm biếm khuyên răn, tác phẩm còn vạch rõ thái độ nhân sinh chính
xác, cho người đọc sự gợi mở và giáo dục sâu sắc. Có tắc báo cho người đời
không nên mất cảnh giác với kẻ địch, có tắc cảnh báo không nên mê tín, cũng có
tắc khuyên răn chớ tự cao tự đại, xử lí chính vụ phải nắm được mấu chốt của vấn
đề. Toàn sách đề tài phong phú, ngôn ngữ sắc bén, ngụ ý sâu xa. So với những trứ
thuật khác của Lưu Cơ, Úc Li Tử càng
phản ánh nhiều triết học quan, chính trị quan, kinh tế quan, đạo đức quan, nhân
tài quan của ông cùng với thành tựu văn học. Nó cũng phản ánh chủ trương an
bang định quốc của ông.
Tắc này
ở thiên Chính kỉ 正己
LƯU CƠ 刘基 (1311
– 1375): tự Bá Ôn 伯温, người làng Nam
Khi mất
ông có tên thuỵ là Văn Thành 文成
Huỳnh Chương Hưng
Quy
Nhơn 24/5/2014
Nguồn
ÚC LI TỬ
郁离子
Tác giả: Lưu Cơ 刘基
Dịch chú: Mộc Tử 木子
Thượng Hải – Học Lâm xuất bản xã, 2002.
Thư Mục:
Nghiên Cứu - Dịch Thuật