DUNG LƯỢNG MỘT ĐẤU RƯỢU LÀ BAO
NHIÊU
BÀN VỀ CHỮ “ĐẨU”
Trong Thuyết văn 说文 ghi rằng:
Đẩu, thập thăng dã, tượng hình, hữu bính
斗, 十升也, 象形, 有柄
(Đấu là 10 thăng, tượng hình, có cán)
Từ dụng
cụ đong lường mà nói, 10 thăng là 1 đấu, 10 đấu là 1 thạch. Trong Trang Tử - Khư khiếp 庄子 - 胠箧 có câu:
Phẩu đẩu chiết hành nhi dân bất tranh.
掊斗折衡而民不争
(Bửa đấu bẻ cân nên dân không tranh nhau)
“đẩu” ở đây là dụng cụ dùng để đong. Và với câu của
Đào Uyên Minh 陶渊明:
Bất vị ngũ đẩu mễ chiết yêu
不为五斗米折腰
(Không vì 5 đấu gạo mà khom lưng)
“đẩu” cũng là dụng cụ dùng để đong. Đấu là dụng cụ để
đong lường không chỉ lường gạo, mà còn lường nước, lường tài v.v… Như trong Trang Tử - Ngoại vật 庄子 - 外物 ghi rằng:
Ngã đông hải chi ba thần dã, quân khởi hữu đẩu
thăng chi thuỷ nhi hoạt ngã tai.
我东海之波臣也, 君岂有斗升之水而活我哉
(Ta là
thuỷ quan đông hải, nước của ông chỉ có đấu thăng mà cứu sống ta được sao)
ở đây
là lường nước.
Thiên hạ hữu tài nhất thạch, Tào Tử Kiến độc
chiếm bát đẩu, ngã đắc nhất đẩu, thiên hạ cộng phân nhất đẩu.
天下有才一石, 曹子建独占八斗, 我得一斗, 天下共分一斗
(Tài trong thiên hạ có một
thạch, riêng Tào Tử Kiến đã chiếm 8 đấu, ta được 1 đấu, thiên hạ chia nhau 1 đấu)
Đây là lời của Tạ Linh Vận 谢灵运, dùng đấu để lường tài. Còn như một vị quan Bành Trạch
lệnh 彭泽令 nào đó, trên cửa có đôi câu đối:
Tam phân sơn sắc nhất phân thuỷ
Ngũ đẩu công danh bát đẩu tài
三分山色一分水
五斗功名八斗才
cũng là lấy đấu để lượng tài (1).
Đấu
cũng là tửu khí 酒器 (đồ dùng để uống rượu). Trong Hồng Môn yến 鸿门宴 có ghi:
Ngọc đẩu nhất song, dục dữ á phụ
玉斗一双, 欲与亚父
(Đấu ngọc một đôi, muốn uống cùng á phụ)
“Ngọc đẩu” ở đây chính là tửu khí. Trong Ẩm trung bát tiên ca 饮中八仙歌, Đỗ Phủ 杜甫 viết rằng:
Lí Bạch đẩu tửu thi bách thiên
Trường An thị thượng tửu gia miên
Thiên tử hô lai bất thướng thuyền
李白斗酒诗百篇
长安市上酒家眠
天子呼来不上船
(Lí Bạch uống một đấu rượu làm một trăm bài thơ
Say nằm ngủ tại quán rượu ở phố Trường An
Thiên tử cho gọi tới nhưng không chịu xuống thuyền)
Say đến
như thế rốt cuộc một đấu rượu là bao nhiêu? Theo các nhà khảo cổ, phía bắc lăng
mộ Tần Thuỷ Hoàng 秦始皇 ở
Thiểm Tây 陕西, tại thôn Ngô Trung 吴中
phát hiện một dĩa gốm cao 7,2cm, đường kính 34cm, bên trên có khắc hàng chữ:
Nhất đẩu nhị thăng, Li sơn Súc phủ
一斗二升骊山莤府
(Một đẩu hai thăng, Súc phủ ở Li sơn)
Súc phủ
莤府 là cơ quan quản lí rượu của hoàng thất. Trải qua kiểm
nghiệm, “nhất đẩu nhị thăng” hợp với hiện nay là 2400ml, nói một cách đơn giản,
dung lượng của nó tương đương với dung lượng của 2 chai bia (2). Vấn
đề này đại thể đã rõ, rất có ích. Ví dụ như đọc Hồng Môn yến, Hạng Vũ 项羽 ban cho Phàn Khoái 樊哙 đấu rượu, sau đó lại hỏi: “Có thể uống được nữa
không?” Đối với tửu lượng của Phàn Khoái hiện tại có thể tính được. Với thành
ngữ “Đẩu tửu chích kê” 斗酒只鸡 (*), “Đẩu
tửu trệ kiên” 斗酒彘肩 (**) v.v… cũng rõ nhiều.
Dùng “đẩu”
làm ví dụ, gọi sao trên trời cũng thường thấy. 7 sao Bắc đẩu 北斗 có hình trạng giống cái gáo múc. Lưu Phương Bình 刘方平 đời Đường trong bài Nguyệt dạ thi 月夜诗 đã viết:
Canh thâm nguyệt sắc bán nhân gia
Bắc đẩu lan can Nam
更深月色半人家
北斗阑干南斗斜
(Đêm khuya ánh trăng chiếu nửa sân nhà người
Sao Bắc đẩu nằm ngang, sao Nam
Ở đây vừa
nói đến Bắc đẩu lại nói đến Nam đẩu, Nam đẩu có 6 sao, thành ngữ “Khí sung Đẩu Ngưu”
气充斗牛 là nói đến nó. Trong Xích Bích phú 赤壁赋, Tô Đông Pha 苏东坡
viết rằng:
Thiểu yên, nguyệt xuất vu Đông sơn chi thượng,
bồi hồi vu Ngưu Đẩu chi gian.
少焉, 月出于东山之上, 徘徊于牛斗之间.
(Một lúc sau, trăng mọc lên
trên Đông sơn, rồi quanh quẩn trong khoảng sao Ngưu sao Đẩu)
“Ngưu” chỉ sao Ngưu, “Đẩu” chỉ Nam
Từ sao, “đẩu” dẫn đến nghĩa
khúc chiết, bởi sao Đẩu sắp xếp khúc chiết. Trong bài Tiểu thạch đàm kí 小石潭记, Liễu Tông Nguyên 柳宗元
hình dung khe suối nhỏ khúc chiết, đã dùng câu “Đẩu chiết xà hình” 斗折蛇形 để hình dung.
CHÚ CỦA NGUYÊN TÁC
(1)- Lưỡng ban
thu vũ am tuỳ bút 两般秋雨盦随笔 quyển 290, Thượng Hải cổ tịch xuất bản xã.
(2)- Vũ Bá Luân 武伯纶,
Trương Văn Lập 张文立 biên soạn: Tần
Thuỷ Hoàng 秦始皇, trang 25.
CHÚ CỦA NGƯỜI DỊCH
*- Đẩu tửu
chích kê 斗酒只鸡: một đấu rượu, một con gà. Rượu và gà là vật phẩm người xưa dùng để tế
người đã mất. Thành ngữ này dùng để ví việc truy niệm người bạn đã qua đời, cũng biểu thị ý nghĩa dùng những món
giản đơn để chiêu đãi khách.
Trong Hậu Hán thư – Kiều Huyền truyện 后汉书 - 桥玄传 của Phạm Việp 范晔
nhà Tống thời Nam
Hựu thừa thung dung ước thệ chi ngôn: ‘Tồ một
chi hậu, lộ hữu kinh do, bất dĩ đẩu tửu chích kê quá tương ốc lỗi, xa quá tam bộ,
phúc thống vật oán.’ 又承从容约誓之言: ‘徂没之后, 路有经由, 不以斗酒只鸡过将沃酹, 车过三步, 腹痛勿怨.’
(Lại
nhân lúc thong dong thề rằng: ‘Sau khi qua đời, trên đường đi qua mộ phần, nếu
không lấy một đấu rượu một con gà để tế và rưới xuống đất, thì xe đi quá ba bước
bụng sẽ phát đau chớ có oán.’)
Nguồn: Thành ngữ đại từ điển, Thương vụ ấn thư
quán, 2004
(**)- Đẩu tửu
trệ kiên 斗酒彘肩: một đấu rượu, một đùi lợn.Thành ngữ này dùng để hình dung chí khí hào
tráng của anh hùng.
Trong Sử kí – Hạng Vũ bản kỉ 史记 - 项羽本纪 có ghi:
“Khoái vén
màn đứng quay mặt về phía tây, quắc mắt nhìn Hạng Vương, tóc dựng ngược, kẽ mắt
như muốn rách. Hạng Vương nắm chuôi gươm nhổm dậy, hỏi:
- Tên kia đến đây làm gì?
Trương
Lương vội đáp:
- Đó là viên tham thừa cận vệ của Bái Công,
tên là Phàn Khoái.
Hạng vương bảo:
- Tráng sĩ, Ta tặng nhà ngươi một chén rượu!
Rồi đưa
một chén “vại”.
Khoái lạy tạ rồi đứng dậy uống. Hạng Vương
nói:
- Ta tặng nhà ngươi một đùi heo!
Rồi đưa
cả một cái đùi heo sống. Khoái úp cái khiên xuống đất, đặt đùi heo lên trên, tuốt
gươm cắt, nhắm.”
Nguồn: Sử kí, bản dịch của Giản Chi & Nguyễn
Hiến Lê, nxb Văn học, 2011.
Huỳnh Chương Hưng
Quy Nhơn 16/5/2014
Nguyên tác Trung văn
ĐẨU TỬU ĐÍCH DUNG LƯỢNG THỊ ĐA THIỂU
ĐÀM “ĐẨU”
斗酒的容量是多少
谈 “斗”
Trong quyển
HÁN TỰ THẬP THÚ
汉字拾趣
Tác giả: KỶ ĐỨC DỤ (纪德裕)
Phúc Đán Đại học xuất bản xã, 1998.
Thư Mục:
Nghiên Cứu - Dịch Thuật