Dịch thuật: Chữ "phương" trong Hán ngữ cổ

CHỮ “PHƯƠNG” 方TRONG HÁN NGỮ CỔ

1- Hai thuyền (bè) đi sóng đôi.

Ở Thi kinh – Chu Nam – Hán quảng 詩經 - 周南 - 漢廣 có câu:

Giang chi vĩnh hĩ

Bất khả phương tư

江之永矣

不可方思

(Trường giang dài rộng

Không thể dùng bè mà qua)

          Và ở Bội phong – Cốc phong 邶風 - 谷風:

Tựu kì thâm hĩ

Phương chi chu chi

就其深矣

方之舟之

(Đến chỗ nước sâu

Đi bằng bè hoặc bằng thuyền)

          Dẫn đến nghĩa hai xe đi sóng đôi.

Hai chữ “phương quỹ” 方軌 đi liền nhau, giống như nói “song quỹ” 雙軌. Trong Sử kí – Hoài Âm Hầu liệt truyện 史記 - 淮陰侯列傳 có ghi:

Kim Tỉnh Hình chi đạo, xa bất đắc phương quỹ, kị bất đắc thành liệt.

今井陘之道,車不得方軌,騎不得成列

 (Nay đường ở Tỉnh Hình, xe không thể đi sóng đôi, ngựa không thể cưỡi thành hàng)

2- Vuông, trái với tròn

Trong Mạnh Tử - Li lâu thượng 孟子 - 離婁上 có câu:

Bất dĩ quy củ, bất năng thành phương viên.

不以規矩,不能成方員

(Không dùng quy củ, không thể thành vuông tròn)

          (chữ 員 thông với chữ 圓)

          Dẫn đến nghĩa chính trực. Trong Điếu Khuất Nguyên phú 弔屈原賦 của Giả Nghị 賈誼 ghi rằng:

Thánh hiền nghịch duệ hề, phương chính đảo thực.

聖賢逆曳兮,方正倒植

(Bậc thánh hiền mà không được trọng dụng, người chính trực mà bị xa lánh)

          “Phương ….. lí” (vuông ….. dặm), thuật ngữ tính diện tích thời cổ. “Phương” 方  đồng nghĩa với “kiến phương” 見方. Trong Mạnh Tử - Lương Huệ Vương thượng 孟子 - 梁惠王上 ghi rằng:

Địa phương bách lí nhi khả dĩ vương

地方百里而可以王

(Đất vuông trăm dặm có thể xưng vương)

          Đây là nói đất đông tây nam bắc vuông trăm dặm có thể làm vương thiên hạ. Trong Chiến quốc sách – Sở sách nhất 戰國策 - 楚策一 có ghi:

Kim vương chi địa phương ngũ thiên lí.

今王之地方五百里

(Nay đất của vương vuông năm ngàn dặm)

          Đây là nói bản đồ nước Sở đông tây 5000 dặm, năm bắc 5000 dặm, không phải chỉ 5000 dặm bình phương. Nếu địa hình không theo quy tắc thì cắt chỗ dài bù vào chỗ ngắn. Trong Mạnh Tử - Đằng Văn Công thượng 孟子 - 滕文公上 có câu:

Kim Đằng tuyệt trường bổ đoản, tương ngũ thập lí dã.

今滕絕長補短,將五十里也

(Nay nước Đằng cắt chỗ dài bù vào chỗ ngắn, cũng được 50 dặm)

          Đây là cách tính sau khi cắt chỗ dài bù vào chỗ ngắn, cương vực nước Đằng chiều đông tây có 50 dặm, chiều nam bắc có 50 dặm.

          Chú ý: thời cổ 2 chữ “địa phương” 地方 đi liền nhau không thể giải thích như từ “địa phương” hiện nay.

3- Một bên hoặc một mặt.

          Trong Luận ngữ - Tử Lộ 論語 - 子路 có ghi:

Sứ ư tứ phương, bất nhục quân mệnh

使於四方不辱君命

(Đi sứ bốn phương mà không làm nhục mệnh vua)

          Và ở thiên Học nhi 學而:

Hữu bằng tự viễn phương lai

有朋自遠方來

(Có bạn từ phương xa đến)

          Trong Thi kinh – Tần phong – Kiêm gia 詩經 - 秦風 - 蒹葭

Tại thuỷ nhất phương

在水一方

(Ở một phương bên bờ nước)

          Khi dùng ở ý nghĩa trừu tượng, biểu thị phương hướng của đạo lí hoặc hướng tiến lên. Trong Luận ngữ - Tiên tiến 論語 - 先進:

Thả tri phương dã

且知方也

(Vả lại biết được đạo lí nữa)

4- Phương pháp, phương thức

          Trong Luận ngữ - Ung dã 論語 - 雍也 có ghi:

Khả vị nhân chi phương dã dĩ

可謂仁之方也已

(Có thể gọi là phương pháp thực hành của người nhân)

          Trong Văn tâm điêu long – Dung tài 文心雕龍 - 鎔裁:

Xu thời vô phương

趨時無方

(Chạy theo thời không có phương pháp nhất định)

          Trong Liễu Tử Hậu mộ chí minh 柳子厚墓誌銘 của Hàn Dũ 韓愈:

Tử Hậu dữ thiết phương kế

子厚與設方計

(Tử Hậu chỉ bày cho phương kế)

          Dẫn đến nghĩa phương thuốc. Trong Trang Tử - Tiêu dao du 莊子 - 逍遙遊 có câu:

Thỉnh mãi kì phương bách kim

請買其方百金

(Xin mua phương thuốc đó với trăm lượng vàng)

          “Phương sĩ” 方士 chỉ người có pháp thuật. Trong Trường hận ca 長恨歌, Bạch Cư Dị 白居易 viết rằng:

Toại giao phương sĩ ân cần mịch

遂教方士殷勤覓

(Bèn sai phương sĩ hết lòng tìm giúp)

5- Động từ

          Có nghĩa là “đương tại”. Trong Trang Tử - Dưỡng sinh chủ 莊子 - 養生主 có câu:

Phương thử chi thời, thần dĩ thần ngộ nhi bất dĩ mục ngộ

方此之時,臣以神遇不以目遇

(Đương lúc này, thần lấy thần để gặp chứ không phải lấy mắt để gặp)

          Trong Hàn Phi Tử - Nạn nhất 韓非子 - 難一:

Phương thử thời dã, Nghiêu an tại?

方此時也,堯安在?

(Đương lúc bấy giờ, ông Nghiêu ở đâu?)

Và là Phó từ biểu thị sự việc đang tiến hành.

 Trong Chiến quốc sách – Yên sách nhị 戰國策 - 燕策二

Bạng phương xuất bộc

蚌方出曝

(Con trai đang ra phơi nắng)

          Trong Báo Tôn Hội Tông thư 報孫會宗書 của Dương Uẩn 楊惲:

Phương địch tiện phiến quý

方糴賤販貴

(Đương lúc mua rẻ bán đắt)

          Biểu thị sắp thành sự thực. Trong Thướng thư gián Ngô Vương 上書諫吳王 của Mai Thặng 枚乘 có câu:

Hệ phương tuyệt, hựu trùng trấn chi

係方絕,又重鎮之

(Dây buộc sắp đứt lại còn gia tăng thêm trọng lượng)

                                                                             Huỳnh Chương Hưng

                                                                            Quy Nhơn 23/10/2013

Nguyên tác Trung văn trong

CỔ ĐẠI HÁN NGỮ

古代漢語

(tập 3)

Chủ biên: Vương Lực 王力

Trung Hoa thư cục, 1998.