HOA ĐỖ QUYÊN
Những năm 20 của thế kỷ này, khi tôi viết quyển Điểu dữ văn học 鸟与文学, bài viết hoàn
thành đầu tiên chính là bài Đỗ quyên 杜鹃 (1). Do bởi từ thời cổ đại đã có truyền
thuyết hoa Đỗ quyên là loại hoa do chim Đỗ quyên khi kêu máu rỏ xuống hoá
thành, cho nên trong bài viết đó nhắc đến loài hoa này, và có nói đến phương
pháp trồng được ghi trong Hoa Kính 花镜.
Thượng Hải đẳng xứ….. sơ xuân nghiêm hàn quý
tiết, hoà Mẫu đơn đồng dạng, dụng ôn thất xúc thành khai hoa, dữ Mai hoa, Thuỷ tiên tương ánh thành thú.
上海等处….. 初春严寒季节, 和牡丹同样, 用温室促成开花, 与梅花, 水仙相映成趣
(Nhiều
nơi ở Thượng Hải….. lúc đầu xuân thời tiết lạnh, cũng giống như hoa Mẫu đơn, phải
dùng nhà kính để thúc cho hoa nở. Đỗ quyên cùng với hoa Mai, hoa Thuỷ tiên
tương phản sắc màu thật thú vị)
Đây có thể coi như là đoạn văn giới thiệu hoa Đỗ quyên
tương đối sớm.
Đương
nhiên ở Trung Quốc, cách trồng hoa Đỗ quyên có từ rất lâu. Theo Tục tiên truyện 续仙传 :
Hạc Lâm tự tại Nhuận Châu (kim Giang Tô tỉnh
Trấn Giang thị), hữu Đỗ quyên hoa cao trượng dư, mỗi chí xuân nguyệt lạn mạn.
Tăng tương truyền vân, (Đường Đức Tông) Trinh Nguyên trung (785 – 804), hữu
tăng tự Thiên Thai di tài chi.
鹤林寺在润州 (今江苏省镇江市) 有杜鹃花高丈余, 每至春月烂漫. 僧相传云 (唐德宗) 贞元中 (785 – 804) 有僧自天台移栽之.
(Tại
chùa Hạc Lâm ở Nhuận Châu (nay thuộc thành phố Trấn Giang tỉnh Giang Tô) có cây
Đỗ quyên cao hơn trượng, mỗi khi đến những tháng xuân trổ hoa rực rỡ. Các sư
truyền rằng: Khoảng thời Trinh Nguyên (785 – 804) (đời Đường Đức Tông), có một
nhà sư đem từ Thiên Thai về trồng)
có thể thấy, muộn nhất là đến đời Đường đã có trồng.
Việc trồng hoa Đỗ quyên cũng có thể thấy trong những bài thơ vịnh của các nhà
thơ
Bản thị sơn đầu vật,
Kim vi thế hạ phương.
(Bạch Cư Dị) (2)
本是山头物
今为砌下芳
(白居易)
(Vốn ở nơi đầu núi,
Nay thơm chốn thị thành)
Nhất viên hồng diễm tuý pha đà,
Tự địa liên sao thốc thiến la.
(Hàn Ác – Tịnh Hưng tự Đỗ Quyên
hoa)(3)
一园红艳醉坡陀
自地连梢簇茜罗
(韩偓 - 净兴寺杜鹃花)
(Cả một vườn tươi sắc khiến người ngây ngất,
Từ đất lên đến cành tựa như được trùm lụa đỏ)
Hiện
nay nơi Hạc Lâm tự có lầu Đỗ quyên, trước lầu có khóm hoa Đỗ quyên cao hơn một
mét. Tuy không phải là cây cũ nhưng cành lá rậm rạp, hoa nhiều vô kể, vẫn rực rỡ
như xưa.
Hoa Đỗ quyên có nhiều biệt danh, đời Đường có 5 tên gọi như Sơn thạch lựu 山石榴, Sơn lựu 山榴, Sơn trịch trục 山踯躅, Trịch trục 踯躅, Hồng trịch trục 红踯躅.
Sơn thạch lựu nhất danh Sơn trịch trục, nhất
danh Đỗ quyên hoa, Đỗ quyên đề thời hoa phốc phốc.
(Bạch Cư Dị - Sơn Thạch Lựu ký Nguyên Cửu)(4)
山石榴一名山踯躅, 一名杜鹃花, 杜鹃啼时花扑扑
(白居易 - 山石榴寄元九)
(Sơn thạch lựu còn có tên là Sơn trịch trục, một tên khác là Đỗ quyên, khi chim Đỗ quyên
kêu, hoa trổ rực rỡ)
Sơn Lựu hoa tự kết hồng cân.
( Bạch Cư Dị - Đề Cô
Sơn tự Sơn Thạch Lựu hoa)(5)
山榴花似结红巾
(白居易 - 题孤山寺山石榴花)
(Sơn lựu hoa nở trông giống như những khăn hồng kết lại)
Ngũ Độ khê đầu Trịch Trục hồng.
(Trương Tịch – Ký Lý Bột) (6)
五度溪头踯躅红
(张籍 - 寄李渤)
(Nơi đầu khe Ngũ Độ hoa Trịch trục nở hồng)
Săc tứ nhất khoa Hồng Trịch Trục,
Tạ ân vị liễu tấu khai hoa.
(Vương Kiến – Cung từ) (7)
敕赐一窠红踯躅
谢恩未了奏开花
(王建 - 宫词)
(Sắc ban cho khóm Hồng trịch trục,
Tạ ơn chưa trọn trổ hoa dâng)
Từ thời
Tống trở đi còn có các tên như Ánh sơn hồng 映山红,
Thạch nham 石岩, có thể thấy trong những ghi chép sau:
Nhuận Châu Hạc Lâm tự Đỗ quyên, nãi kim Ánh sơn hồng, hựu danh Hồng trịch trục. Tại Giang Đông di sơn tuyên dã, đãi dữ trăn
mãng tương tự.
(Nam
润州鹤林寺杜鹃, 乃今映山红, 又名红踯躅. 在江东弥山亘野, 殆与榛莽相似
(南宋 . 洪迈 - 容斋随笔)
(Loại
hoa Đỗ Quyên nơi chùa Hạc Lâm ở Nhuận Châu nay gọi là Ánh sơn hồng, còn có tên
là Hồng trịch trục. Tại Giang Đông hoa mọc khắp cả núi đồng, tương tự như bụi
cây mãng)
Cận thời hựu vị tiên phu diệp, hậu trước hoa
giả vi Thạch nham dĩ biệt chi. Nhiên tiền nhân đản vị chi Hồng trịch trục, bất
tri Thạch nham chi danh khởi vu hà thời, kim Giang Nam tại giai xưng Thạch nham.
(Minh .
Chu Quốc Trinh – Dũng Tràng tiểu phẩm dẫn Gia Thái chí)
近时又谓先敷叶, 后著花者为石岩以别之. 然前人但谓之红踯躅, 不知石岩之名起于何时, 今江南在在皆称石岩
(明 . 朱国桢 - 涌幢小品 引 嘉泰志)
(Gần
đây lại gọi loại trước trổ lá sau trổ hoa là Thạch nham để phân biệt. Nhưng tiền
nhân gọi loại ấy là Hồng trịch trục, không biết tên gọi Thạch nham có từ lúc nào, nay khắp cả vùng Giang Nam đều gọi là Thạch nham)
Hoa chi hồng giả viết Đỗ quyên; diệp tế hoa tiểu, sắc tiên biện mật giả viết Thạch nham.
Hoa chi hồng giả viết Đỗ quyên; diệp tế hoa tiểu, sắc tiên biện mật giả viết Thạch nham.
(Minh .
Vương Thế Mậu – Học Phố tạp sớ)
花之红者曰杜鹃; 叶细花小, 色鲜瓣密者曰石岩
(明
. 王世懋 - 学圃杂疏)
(Loại
hoa đỏ gọi là Đỗ quyên; loại có lá nhỏ hoa nhỏ, sắc tươi cánh hoa nhiều gọi là
Thạch nham)
Tóm lại,
Đỗ quyên có rất nhiều chủng loại, người xưa chưa thể phân biệt tỉ mỉ; với nhiều
tên gọi như thế, có thể là đồng chủng dị danh, có thể là dị chủng đồng danh.
CHÚ CỦA NGƯỜI DỊCH
(1)- Cuối lời tựa quyển Điểu dữ văn học 鸟与文学, tác giả (Giả Tổ Chương) đề là tháng 1 năm 1931.
(2)- Theo http://www.xysa.com/quantangshi/t-448.htm,
hai câu trên trong bài Sơn thạch lựu hoa
thập nhị vận 山石榴花十二韵 được chép trong Toàn Đường thi
quyển 448, bài số 84. Toàn bài tổng cộng 24 câu. Hai câu trên là câu 5 và câu
6.
(3)- Theo http://www.xysa.com/quantangshi/s.680.htm,
bài này được chép trong Toàn Đường thi
quyển 680, bài số 36, toàn bài có 4 câu. Hai câu trên là câu 1 và câu 2
(4)- Theo http://www.xysa.com/quantangshi/t-435.htm,
đoạn này mở đầu bài thơ được được chép trong Toàn Đường thi quyển 435, bài số 16, toàn bài có 30 câu.
(5)- Theo http://www.xysa.com/quantangshi/t-443.htm,
bài này được chép trong Toàn Đường thi
quyển 443, bài số 49, toàn bài có 6 câu. Câu này là câu 1.
(6)- Theo http://www.wenhuacn.com/wenxue/gudian
, bài này được chép trong Toàn Đường thi
quyển 386, bài số 88, toàn bài có 4 câu. Câu này là câu 1
(7)- Theo http://www.3.zzu.edu.cn/qtss/zzjpoem1.dll/viewoneshi
, bài này được chép trong Toàn Đường thi
quyển 302, bài số 001. Toàn bài tổng cộng 408 câu. Hai câu trên là câu 297 và
298.
Huỳnh Chương Hưng
Quy Nhơn 26/6/2013
Trích từ nguyên tác Trung văn
ĐỖ QUYÊN ĐỀ XỨ HOA THÀNH HUYẾT
杜鹃啼处花成血
Trong quyển
HOA DỮ VĂN HỌC
花与文学
Tác giả: Giả Tổ Chương 贾祖璋
Thượng Hải cổ tịch xuất bản xã, 2001.
Thư Mục:
Nghiên Cứu - Dịch Thuật