TẾT ÔNG TÁO
Ngày 23 hoặc 24 tháng Chạp hàng năm là tết ông Táo, tục gọi là “Tiểu niên dạ” 小年夜, trong dân gian có tập tục “cúng Táo thần”. Táo thần là ai, xưa nay có nhiều thuyết khác nhau. Có ý kiến cho rằng, Táo thần vốn là một vị đế vương thời cổ hoặc hậu duệ của ông ta. Trong Hoài Nam Tử - Tỉ luận 淮南子 - 汜论 ghi rằng:Viêm Đế tác hoả tử nhi vi Táo.
炎帝作火子而为灶
(Viêm Đế làm ra lửa, khi mất hoá thành Táo thần)
Cao Dụ 高诱 chú rằng:
Viêm Đế, Thần Nông, dĩ hoả đức vượng thiên hạ, tử thác tự vu Táo thần.
炎帝, 神农, 以火德王天下, 死托祀于灶神.
(Viêm Đế tức Thần Nông, lấy hoả đức mà cai trị thiên hạ, khi mất thác vào Táo thần)
Trong Thái bình ngự lãm 太平御览 quyển 186 dẫn dật văn trong Hoài Nam Tử 淮南子:
Hoàng Đế tác táo , tử vi Táo thần
黄帝作灶, 死为灶神
(Hoàng Đế làm ra bếp, khi mất trở thành Táo thần)
Trong Lễ kí – Lễ khí 礼记 - 礼器 dẫn lời sớ của Khổng Dĩnh Đạt 孔颖达:
Chuyên Húc thị hữu tử viết Lê, vi Chúc Dung, tự dĩ vi Táo thần.
颛顼氏有子曰黎, 为祝融, 祀以为灶神
(Chuyên Húc có người con là Lê, là Chúc Dung, được thờ làm Táo thần)
Một ý kiến khác cho rằng Táo thần là một cô gái bình thường xinh đẹp. Trong Trang Tử - Đạt sinh 庄子 - 达生 có nói Táo hữu cát 灶有髻. Trong Kinh điển thích văn 经典释文 dẫn lời của Tư Mã Bưu 司马彪:
Cát, Táo thần, trứ xích y, trạng như mĩ nữ.
髻, 灶神, 著赤衣, 状如美女.
(Cát là Táo thần, mặc áo đỏ, hình trạng như mĩ nữ)
Đoàn Thành Thức 段成式 đời Đường trong Dậu Dương tạp trở - Nặc Cao kí thượng 酉阳杂俎 - 诺皋记上 cũng viết rằng:
Táo thần danh Ngỗi, trạng như mĩ nữ. Hựu tính Trương danh Đan, tự Tử Quách. Phu nhân Khanh Kị, hữu lục nữ , giai danh Sát Hiệp.
灶神名隗, 状如美女. 又姓张名单, 字子郭. 夫人卿忌, 有六女, 皆名察洽
(Táo thần tên là Ngỗi, hình trạng như mĩ nữ. Còn có họ là Trương tên Đan, tự Tử Quách. Phu nhân là Khanh Kị, có 6 người con gái đều có tên là Sát Hiệp)
Còn có một ý kiến cho rằng Táo thần như trong Sử kí – Phong thiện thư 史记 - 封禅书 phần sách ẩn Bạch Trạch đồ 白泽图 đã nói:
Hoả chi tinh viết Tống Vô Kị
火之精曰宋无忌
(Tinh của lửa là Tống Vô Kị)
Trong Tam quốc chí – Nguỵ chí – Quản Lộ truyện 三国志 - 魏志 - 管辂传 ghi rằng:
Vương Cơ gia tiện phụ sinh nhất nhi, đoạ địa, tức tẩu nhập hoả trung. Lộ viết: “Trực Tống Vô Kị chi yêu, tương kì nhập táo dã”.
王基家贱妇生一儿, 堕地, 即走入火中. 辂曰: “直宋无忌之妖, 将其入灶也”
(Có một phụ nữ thấp kém ở nhà Vương Cơ sinh ra một đứa bé, vừa mới chạm đất đứa bé đã đi vào trong bếp lửa. Quản Lộ bảo rằng: “Đó là yêu tinh của Tống Vô Kị bắt đứa bé vào trong bếp lửa”)
Rõ ràng ở đây Quản Lộ đã xem Tống Vô Kị là Táo thần.
Nguyên nhân cúng Táo thần trong dân gian là: tương truyền Táo thần
Thường vào ngày cuối tháng đi lên trời tâu những tội trạng của con người, nhưng ai mắc tội nặng thì bị giảm trừ thọ mệnh 1 kỉ, tức 300 ngày; những ai mắc tội nhẹ thì bị giảm trừ thọ mệnh 1 toán, tức 100 ngày. Cho nên Thiên Đế sai xuống trần làm Địa tinh. Ngày Kỉ Sửu, khi giờ Mão mặt trời mọc thì lên trời, đến khoảng gần trưa thì về lại. Nếu cúng vào ngày đó thì được phúc.
(Dậu Dương tạp trở - 酉阳杂俎)
Táo thần căn cứ vào việc thiện ác của chủ nhà sở tại mà lên trời tâu lại, nếu Táo thần tâu những điều xấu, chủ nhà sẽ bị giảm trừ thọ mệnh từ 100 đến 300 ngày. Vì thế vào ngày 23 hoặc 24 tháng Chạp, mọi người cúng Táo thần đưa Táo thần lên trời, mục đích là hi vọng trước mặt Ngọc Đế, Táo thần sẽ tâu những điều tốt đẹp. Ngày cúng Táo thần, nhà nhà đem bệ lò, kỉ án, nồi niêu bát đĩa thu dọn sạch sẽ, chuẩn bị đồ vật dâng cúng. Trước khi cúng, đem hình Táo thần cũ trên tường lấy xuống hoả thiêu trước lư hương, biểu thị Táo thần đã lên trời, sau đó dán hình Táo thần mới lên. Hai bên hình Táo thần còn dán một đôi câu đối:
Thướng thiên ngôn hảo sự
Há giới bảo bình an
上天言好事
下界保平安
Lên trời tâu những điều tốt đẹp
Xuống trần bảo hộ được bình an
Nhà nhà bày rượu quả đường kẹo, đặt rơm đậu trước bếp lò để làm thức ăn cho thần mã, bày đường kẹo ý nhằm lấp đầy miệng Táo thần để khi lên trời Táo thần không nói nhiều.
(Hồ Phác An 胡朴安: Trung Hoa toàn quốc phong tục chí 中华全国风俗志)
Mạnh Nguyên Lão 孟元老 đời Tống trong Đông kinh mộng hoa lục 东京梦华录 viết rằng:
Lạp nguyệt “nhị thập tứ giao niên, ….. thiếp Táo mã vu táo thượng, dĩ tửu tao đồ mạt táo môn, vị chi tuý tư mệnh.”
腊月 “二十四交年, ….. 贴灶马于灶上, 以酒糟涂抹灶门, 谓之醉司命.”
(Tháng Chạp “ngày 24 chuyển giao năm cũ năm mới, ….. dán Táo mã nơi bếp lò, dùng hèm rượu bôi lên cửa bếp lò, gọi đó là “tuý tư mệnh”)
Dụng ý cũng là muốn cho Táo thần say, để khi lên trời không tâu những điều xấu của con người. Thi nhân Phạm Thành Đại 范成大 đời Tống viết bài Tế Táo thi 祭灶诗, đã miêu tả sinh động tập tục cúng Táo thần của người xưa:
Cổ truyền Lạp nguyệt nhị thập tứ, Táo quân triều thiên dục ngôn sự. Vân xa phong mã tiểu lưu liên, Gia hữu bôi bàn phong điển tự. Trư đầu lạn thục song tiên ngư, Đậu sa cam tùng phấn nhĩ viên. Nam nhi chước hiến nữ nhi tị, Lỗi tửu thiêu tiền Táo quân hỉ. Tì tử đấu tranh quân mạc văn, Miêu khuyển xúc uế quân mạc sân. Tống quân tuý bão đăng thiên môn, Tiêu trường tiêu đoản vật phục vân, Khất thủ lợi thị quy lai phân.
古传腊月二十四, 灶君朝天欲言事.云车风马小留连, 家有杯盘丰典祀. 猪头烂熟双鱼鲜, 豆沙甘松粉饵圆. 男儿酌献女儿避, 酹酒烧钱灶君喜. 婢子斗争君莫闻, 猫犬触秽君莫嗔. 送君醉饱登天门, 杓长杓短勿复云, 乞取利市归来分.
(Thời cổ vào ngày 24 tháng Chạp, Táo quân lên trời tâu chuyện nhân gian. Lấy mây làm xe lấy gió làm ngựa lưu lại cõi trần trong chốc lát. Nhà nhà đều bày li đầy rượu đĩa đầy thức ăn khiến buổi cúng thêm phong phú. Đầu heo hầm nhừ hai con cá thơm ngon. Đậu sa nấu ngọt bánh làm rất mềm . Đàn ông rót rượu dâng cúng đàn bà lánh mặt, rưới rượu xuống đất đốt giấy tiền để Táo vui lòng. Các a hoàn cãi nhau xin Táo chớ nghe, chó mèo tranh nhau xin Táo chớ giận. Đợi Táo rượu đủ cơm no tiễn Táo lên trời, chuyện tốt chuyện xấu trong nhà xin Táo chớ nói lại, cầu xin cho năm tới làm ăn may mắn đợi Táo về sẽ chia phần).
Thẩm Bảng 沈榜 trong Uyển thự tạp kí 宛署杂记 đã ghi lại tập tục tết Táo quân đời Minh:
Thờ Táo thần, hàng năm vào ngày 24 tháng Chạp phường dân khắc hình ngựa làm Táo mã đem bán để đốt trước bếp lò gọi là đưa Táo quân lên trời, bày bánh kẹo dâng cúng. Có cả đậu đen, rơm để cho ngựa, cả nhà quây quần cúng bái, khấn: ngọt bùi cay đắng, xin Táo chớ tâu. Đến ngày mồng 1 năm sau, cũng bày biện như thế để đón Táo về.
Đến đời Thanh, tập tục cúng Táo thần càng thịnh hành. Hoàng đế Càn Long rất mê tín Táo thần, “hàng năm vào đêm 24 tháng Chạp, cúng Táo thần ở cung Khôn Ninh 坤宁”, “trong 60 năm trị vì không năm nào không như thế”.
Trong dân gian vào đêm 23 , nhà nhà đều cúng Táo thần, dựng nêu trong sân, treo đèn trời. Tế phẩm gồm cơm canh đường dưa bánh kẹo, dành cho thần mã có hèm rượu thơm, đậu xào, hủ nước. Đàn ông cúng bái, cầu khấn. Đàn bà ở trong nhà dọn dẹp bếp núc cho sạch sẽ gọi là “Quải bào” 挂袍 (treo áo), cũng thắp đèn lặng lẽ cúng bái.
(Phan Vinh Bệ 潘荣陛: Đế kinh tuế thời kỉ thắng 帝京岁时纪胜)
Sau khi cúng xong, đem hình Táo thần cũ gỡ xuống, đốt cùng giấy tiền vàng bạc. Đêm trừ tịch nghinh đón thần trở lại, lại tiến hành cúng bái. Ngày đó đốt pháo cực nhiều, tục gọi là “Tiểu niên tiểu” 小年小.
(Phú Sát Đôn Sùng 富察敦崇: Yên kinh tuế thời kí 燕京岁时记)
Tập tục cúng Táo thần lâu đời và được lưu truyền rộng rãi như thế, đến nay
vẫn còn thấy ở một số vùng nông thôn.
Huỳnh Chương Hưng
Quy Nhơn 13/7/2012
Dịch từ nguyên tác Trung văn
TÁO VƯƠNG TIẾT
灶王节
Trong quyển
TRUNG QUỐC PHONG TỤC ĐẠI TỪ ĐIỂN
中国风俗大辞典
Chủ biên: Thân Sĩ Nghiêu 申士垚
Phó Mĩ Lâm 傅美琳
Trung Quốc Hoà Bình xuất bản xã, 1994.
Thư Mục:
Nghiên Cứu - Dịch Thuật