HOA LAN
Hoa lan
đứng hàng thứ tư trong “thập đại danh hoa” (1), mọi người thường gọi
là “hoa trung quân tử” 花中君子. Hoa lan vốn mọc ở
những sườn núi ẩm phía đông nam Trung Quốc, và cũng có lịch sử chăm trồng lâu đời.
Cuối thời Xuân Thu, Việt Vương Câu Tiễn 勾践
trồng lan tại Chử sơn 渚山 Thiệu Hưng 绍兴, thời Nguỵ Tấn trồng điểm xuyết trong sân vườn, thời
Đường đưa trồng vào chậu, thời Tống ngày càng phổ biến, thời Minh Thanh là cực
thịnh. Ngày nay trong vương quốc của hoa lan ước có khoảng hơn 500 chủng loại,
phân bố khắp nơi trên thế giới. Hoa lan thuộc loại thảo mộc thường xanh, theo tập
tính sinh thái khác nhau, có thể phân làm 2 loại lớn:
Địa
sinh lan 地生兰 sống trên mặt đất.
Khí
sinh lan 气生兰 sống bám vào cây khác hoặc bám vào vách đá.
Lá của
lan dài và cứng, bóng láng; hoa thì thiên hình vạn trạng, tươi đẹp đạm nhã; mùi
hương dịu ngọt thuần khiết. Dựa vào thời kì của hoa, có thể phân thành Xuân lan
春兰 (cũng gọi là Thảo lan 草兰),
Hạ lan 夏兰 (tức Huệ lan 蕙兰),
Thu lan 秋兰 (thông xưng là Kiến lan 建兰),
Hàn lan 寒兰 cùng Mặc lan 墨兰,
một năm bốn mùa theo thứ tự mà nở. Còn luận theo hình thái cánh hoa, lại có thể
phân ra hà biện 荷瓣 (cánh sen), mai biện 梅瓣
(cánh mai), điệp biện 蝶瓣 (cánh bướm), thuỷ
tiên biện 水仙瓣 (cánh thuỷ tiên), tố tâm biện 素心瓣. Sắc của hoa có màu xanh non, hoặc vàng nhạt, tím nhạt,
tím đậm; cũng có cả các màu trắng, vàng, tím, xanh, đỏ. Hoa lan thanh nhã điểm
thêm lá xanh phiêu dật, treo trên vách đá dáng an nhàn tự đắc, phô chốn sân vườn
không kiêu ngạo không tự ti, mang đến cho con người sự tưởng tượng phong phú. Nếu
để hoa lan trong nhà, không chỉ ấn chứng cho triết lí:
Nhã thất hà tu đại
Hoa
hương bất tại đa
雅室何须大,
花香不在
花香不在
(Nhà đẹp cần gì phải lớn
Hương hoa đâu
phải cứ nhiều)
Mà còn thêm thú vị:
Toạ cửu bất tri hương tại thất
Thôi song thời hữu điệp phi lai
坐久不知香在室
推窗时有蝶飞来
(Ngồi lâu chẳng biết trong nhà có mùi hương
Lúc mở cửa sổ, thì bướm bay vào)
Văn
nhân mặc khách các đời thưởng thức, sùng kính, ái mộ hoa lan, nguyên do ở chỗ
phẩm cách của hoa lan như một bậc quân tử thung dung tự tại. Khổng Tử lấy đạo
nhân nghĩa đi du thuyết các chư hầu thất bại, trên đường trở về đến một hang
núi, không thấy hoa mà lại ngửi được mùi thơm. Khổng tử vạch cỏ tìm, phát hiện
một cây hoa lan tươi tốt, liền cảm khái:
Lan sinh vu u cốc, bất dĩ vô nhân nhi bất phương; quân tử lập đạo tu đức,
bất vị cùng khốn nhi cải tiết.
兰生于幽谷, 不以无人而不芳; 君子修道立德, 不为穷困而改节.
(Hoa lan mọc nơi hang vắng,
không vì không có người mà không thơm; quân tử tu đạo lập đức, không vì cùng khốn
mà thay đổi khí tiết)
ca ngợi phẩm cách và mùi hương thanh khiết của hoa
lan, từ đó có những lời khen như “Hương tổ” 香祖,
“Thiên hạ đệ nhất hương” 天下第一香. Có thể lấy
tranh và thơ để ví dụ:
Cuối thời
Tống, Trịnh Sở Nam
Đầu khả phá, lan bất khả hoạ
头可破, 兰不可画
(Đầu có thể nát chứ lan không thể vẽ)
Cho nên
trong nhà treo bức hoa lan lớn, bên trên đề câu
Thuần thị quân tử, tuyệt vô tiểu nhân,
thâm sơn chi trung, dĩ thiên vi xuân.
纯是君子, 绝无小人, 深山之中, 以天为春
(Thuần là quân tử, tuyệt không có tiểu nhân, ở nơi núi
sâu, lấy trời làm mùa xuân)
biểu đạt khí cốt ngạo nhiên không sợ quyền thế của bậc
quân tử.
Trịnh Bản
Kiều 郑板桥, một trong Dương Châu bát quái 扬州八怪cuối đời Thanh, khi đề thơ cho bức “Phá bồn lan hoa đồ”
破盆兰花图, có viết:
Nhi kim cứu cánh vô tri kỉ
Đả phá ô bồn cánh nhập sơn
而今究竟无知己
打破乌盆更入山
(Đến nay rốt cuộc không tri kỉ
Bỏ chậu về nơi chốn núi rừng)
Chủ trương hoa lan về lại chốn rừng sâu, ý nói con người
rời bỏ thế tục. Trịnh Bản Kiều cả đời rất yêu lan, trúc, như ông tự nói:
Cái kì trúc thiên diệp giai thanh thuý, lan
hoa diệc nhiên, sắc tương tự dã; lan hữu u phương, trúc hữu kính tiết, đức
tương tự dã; trúc lịch hàn thử nhi bất điêu, lan phát tứ thời nhi hữu nhuỵ, thọ
tương tự dã.
盖其竹千叶皆青翠, 兰花亦然, 色相似也; 兰有幽芳, 竹有劲节, 德相似也; 竹历寒暑而不凋, 兰发四时而有蕊, 寿相似也.
(Trúc
ngàn lá đều xanh tốt, hoa lan cũng vậy, đó giống như là sắc; hoa lan có mùi
hương u nhã, trúc có đốt cứng thẳng, đó giống như là đức vậy; trúc trải qua
nóng lạnh mà không héo úa, hoa lan nở bốn mùa mà vẫn tốt tươi, đó giống như là
thọ vậy)
Đó há
chẳng phải là khắc hoạ phẩm đức cao khiết nhân nhân chí sĩ sao?
(còn tiếp)
Chú của người
dịch
1- Theo sự bình chọn do Thượng Hải Viên lâm học hội 上海园林学会 cùng tạp chí “Viên Lâm” “园林”,
Đài truyền hình Thượng Hải, Nhà xuất bản Văn hoá Thượng Hải phối hợp tổ chức từ
ngày 20/11/1986 đến ngày 5/4/1097, đã chọn ra 10 loại hoa được xếp theo thứ tự
như sau:
Hoa mai,
hoa mẫu đơn, hoa cúc, hoa lan, hoa nguyệt quý, hoa đỗ quyên, hoa sen, hoa trà,
hoa quế, hoa thuỷ tiên.
Huỳnh Chương Hưng
Quy Nhơn 18/01/2017
Nguyên tác Trung văn
LAN HOA
兰花
Trong quyển
THƯỞNG HOA MỊCH DƯỢC
赏花觅药
Tác giả: Cát Đức Hoành 葛德宏
Thượng Hải Trung y dược đại học xuất bản xã, 2000
Thư Mục:
Nghiên Cứu - Dịch Thuật