BẤT TÁN NHẤT TỪ
Trong “Sử kí – Khổng Tử thế gia” 史记 - 孔子世家có đoạn:
Chí vu vi “Xuân Thu”, bút tắc bút,
tước tắc tước, Tử Hạ chi đồ, bất năng tán nhất từ.
至于为 “春秋” 笔則笔, 削則削, 子夏之徒不能赞一词.
Ý nghĩa của đoạn này là:
Khổng Tử khi biên soạn bộ “Xuân Thu”,
đáng viết thì viết, đáng bỏ thì bỏ, hành văn tinh thâm xác đáng, ngay cả những
học trò như Tử Hạ cũng không thể thêm vào một từ.
Về sau bốn chữ “bất tán nhất từ” 不赞一词thành văn, nguyên
chỉ văn chương viết rất hay, người khác không thể thêm vào dù chỉ một câu, hiện
nay đa phần dùng để chỉ không nói lời nào. Ví dụ như Lí Bảo Gia 李宝嘉 cuối đời Thanh
trong “Quan trường hiện hình kí” 官场现形记hồi thứ 58 có đoạn:
Lí đại nhân khán liễu bất tán nhất
từ, Triệu đại nhân khán liễu nhưng cựu giao hoàn tư viên.
李大人看了不赞一词, 赵大人看了仍旧交还司员.
(Lí đại nhân xem xong không nói tiếng
nào, Triệu đại nhân xem xong đem giao cho viên quan chủ quản như cũ)
Ngô Nghiễn Nhân 吴趼人cuối đời Thanh
trong “Nhị thập niên mục đổ chi quái hiện trạng” 二十年目睹之怪现状hồi thứ 83 cũng có
đoạn:
Đảo thị Hầu chế quân lũ thứ khuyến
tha, tha khước thị thuyết đáo tục thú đích thoại, tịnh bất tán nhất từ, chỉ hữu
thuỳ lệ.
倒是侯制军屡次劝他, 他却是说到续娶的话, 并不赞一词, 只有垂泪.
(Ngược lại, Hầu chế quân nhiều lần
khuyên ông ấy, ông ấy khi nói đến việc cưới vợ lại, thì không hề thốt ra tiếng
nào, chỉ rơi nước mắt.)
Lỗ Tấn 鲁迅trong “Nột hảm – Đầu phát đích cố sự” 吶喊 - 头发的故事cũng có viết:
Ngã đại để nhậm tha tự ngôn tự ngữ,
bất tán nhất từ, tha độc tự phát hoàn nghị luận, dã tựu toán liễu.
我大抵任他自言自语, 不赞一词, 他独自发完议论, 也就算了.
(Ta đại khái mặc cho anh ta tự nói,
không nói câu nào, để anh ta tự nói xong, coi như xong vậy.)
Trong Hán ngữ cổ, chữ “tán” 赞có nghĩa là tham
gia, tham dự vào. Trong “Tự hối – Bối bộ” 字汇 - 贝部có ghi:
Tán, tham dã.
赞, 参也
(Tán là tham gia
vào)
Như “tán quyết” 赞决 chính là tham dự quyết sách; “tán nghị” 赞议chính là tham dự nghị chính. Chữ “tán” 赞 trong “bất tán nhất từ” 不赞一词chính là mang ý nghĩa này. Còn trong Hán ngữ hiện đại, chữ “tán” 赞 thường được dùng với ý nghĩa “xưng tán” 称赞 (khen ngợi), một số người đã lấy nghĩa kim để giải thích chữ cổ, đem “bất tán nhất từ” giải thích nhầm là “không khen tiếng nào”.
Huỳnh Chương Hưng
Quy Nhơn 10/10/2024
Nguồn
GIẢO VĂN TƯỚC TỰ
THOẠI THÀNH NGỮ
咬文嚼字话成语
Tác giả: Triệu Phi
Kiệt 赵丕杰
Bắc Kinh: Hoa ngữ
Giáo học xuất bản xã, 2018