“HÀN PHI TỬ”
TRỨ TÁC TẢN VĂN KINH ĐIỂN SẮC BÉN
Hàn Phi Tử 韩非子 là bộ trứ tác của Hàn Phi 韩非 – tập đại thành của Pháp gia cuối thời Chiến Quốc, hiện tồn 55 thiên, ước khoảng hơn 10 vạn lời, đại bộ phận là tác phẩm của Hàn Phi. Văn chương trong đó, phong cách nghiêm khắc, dứt khoát sắc bén, còn bảo tồn những câu chuyện ngụ ngôn phong phú. Ông đã dựng nên một ngọn cờ riêng biệt trong tản văn của chư tử thời Tiên Tần.
Bi phẫn trứ
thư
Hàn Phi韩非 (khoảng
năm 280 – năm 233 trước công nguyên), công tử nước Hàn cuối thời Chiến Quốc (tức
con của quốc quân), có tật nói lắp, tuy không giỏi ngôn đàm, nhưng giỏi trứ thuật,
văn chương viết ra khí thế kích thích người ta hành động. Hàn Phi theo học ở
Tuân Khanh 荀卿, nhưng quan niệm tư tưởng lại không tương đồng nhiều
với Tuân Khanh. Hàn Phi không thừa tập tư tưởng Nho gia, lại “thích cái học
pháp thuật hình danh”, đã kế thừa đồng thời phát triển tư tưởng Pháp gia, trở
thành tập đại thành của Pháp gia cuối thời Chiến Quốc.
Đương thời nước Hàn trong thất
hùng thời Chiến Quốc là nước nhược tiểu nhất, Hàn Phi từng nhiều lần dâng thư
tiến gián lên Hàn Vương, đề xuất kế sách phú cường, nhưng Hàn Vương coi như
không nghe, trước sau vẫn không tiếp nhận. Điều đó khiến Hàn Phi bi phẫn và thất
vọng, đã viết ra mấy thiên Cô phẫn 孤愤, Ngũ đố 五蠹, Nội ngoại
trừ 内外储, Thuyết lâm 说林, Thuyết nan 说难… hơn 10 vạn lời, trình bày một cách toàn diện và có hệ
thống tư tưởng Pháp gia của ông, bày tỏ sự căm tức về nỗi buồn giận và cao ngạo
bộc trực mà đời không dung. Những tác phẩm này về sau được tập hợp lại thành bộ
Hàn Phi Tử 韩非子.
Những
trứ tác này sau đó được lưu truyền đến nước Tần, Tần Vương Chính 秦王政 sau khi đọc qua Cô
phẫn, Ngũ đố, vô cùng tán thưởng, ngưỡng mộ vô cùng, đã phát ra lời cảm
thán:
- Ôi! Quả nhân nếu được dạo chơi cùng người này thì có chết cũng không ân
hận.
Để gặp được Hàn Phi, Tần Vương
Chính không tiếc xuất binh đánh nước Hàn, bức Hàn Vương phải giao Hàn Phi. Tần
vương Chính gặp được Hàn Phi vô cùng vui mừng, vốn muốn trọng dụng Hàn Phi,
nhưng không ngờ đại thần Lí Tư 李斯 lại huỷ báng Hàn
Phi trước mặt Tần Vương. Nguyên lai Lí Tư đề xuất diệt lục quốc nhất thống
thiên hạ, mục tiêu đầu tiên là nước Hàn, nhưng Hàn Phi là công tử nước Hàn
chính kiến trái với Lí Tư (Hàn Phi chủ trương tồn Hàn diệt Triệu). Lí Tư nói rằng:
- Hàn Phi là công tử nước Hàn, đến với đại
vương mục đích cuối cùng chẳng qua là để giúp cho nước Hàn mà thôi. Hiện đại
vương cho ông ta ở lại nơi này, sợ sau này sẽ thành hoạ hại, chi bằng giết ông
ta đi.
Tần Vương Chính đồng ý với cách nói của Lí Tư, hạ lệnh giam Hàn Phi vào ngục. Sau đó Lí Tư sai người đem thuốc độc đến bức Hàn Phi tự sát.
Khí thế văn
chương mạnh mẽ sắc bén
Văn
chương của Hàn Phi có nét đặc sắc riêng, đó chính là phóng túng sắc bén, mạnh mẽ
nghiêm khắc, khí thế bức nhân. Bút lực của ông có khí thế càn quét cả ngàn quân
địch, lập luận có uy như Thái sơn áp đỉnh, khí thế biện bác hung mãnh, phân
tích hợp lí, luận cứ điển hình, tạo cho người đọc một lực uy nhiếp và sức thuyết
phục mạnh mẽ.
Mở đầu
bộ Hàn Phi Tử nói rằng:
Thần văn: ‘Bất tri nhi ngôn, bất trí; tri
nhi bất ngôn, bất trung.’ Vi nhân thần bất trung, đáng tử; ngôn nhi bất đáng,
diệc đáng tử. Tuy nhiên, thần nguyện tất ngôn sở văn, duy đại vương tài kì tội.
臣闻: ‘不知而言, 不智; 知而不言, 不忠.’ 为人臣不忠, 当死; 言而不当, 亦当死. 虽然, 臣愿悉言所闻, 唯大王裁其罪.
(Thần
nghe rằng: ‘Không biết mà nói là bất trí; biết mà không nói là bất trung.’ Làm
bề tôi mà bất trung thì đáng chết; nói mà không thích đáng thì cũng đáng chết.
Tuy là như thế, thần nguyện sẽ nói hết những gì mà thần nghe được, xin đại
vương xét quyết tội dâng lời của thần.)
Chỉ vẻn vẹn mấy chữ, mà có thể thấy văn phong của Hàn Phi. Còn như ở Vong trưng 亡征, Hàn Phi nêu ra 47 điềm dẫn đến việc mất nước mất vua, 47 điềm đó được Hàn Phi dùng 47 câu mà kết vĩ là “khả vong dã” 可亡也 (có thể mất) khái quát lại, đồng thời tổ hợp ngang hàng lại, khí thế to lớn, chấn động nhân tâm. Đọc lên, “khả vong dã, khả vong dã” câu nối tiếp câu, đập vào mắt, cơ hồ hoạ sát thân ở ngay trước mắt, khiến người ta không thể không run sợ mà cảnh giác. …. (còn tiếp)
Huỳnh Chương Hưng
Quy Nhơn 18/12/2022
Nguyên tác Trung văn
TÊ LỢI TẢN VĂN KINH ĐIỂN CHI TÁC
“HÀN PHI TỬ”
犀利散文经典之作
“韩非子”
Trong quyển
NHẤT BẢN THƯ ĐỘC ĐỔNG
TRUNG QUỐC TRUYỀN THUYẾT VĂN HOÁ
(quyển 1)
一本书读懂中国传说文化
Tác giả: Thạch Khai Hàng 石开航
Bắc Kinh: Trung Hoa Hoa kiều xuất bản xã, 2012, tái bản 2019