ẤY LÀ HỒ ĐIỆP, HAY LÀ TRANG SINH (3200)
Lí Thương Ẩn 李商隐 thời Đường có
bài “Cẩm sắt” 锦瑟:
Cẩm sắt vô đoan ngũ thập huyền
Nhất huyền nhất trụ tứ hoa niên
Trang Sinh hiểu mộng mê hồ điệp
Vọng Đế xuân tâm thác đỗ quyên
Thương hải nguyệt minh châu hữu lệ
Lam Điền nhật noãn ngọc sinh yên
Thử tình khả đãi thành truy ức
Chỉ thị đương thời dĩ võng nhiên
锦瑟无端五十弦
一弦一柱思华年
庄生晓梦迷蝴蝶
望帝春心托杜鹃
沧海月明珠有泪
蓝田日暖玉生烟
此情可待成追忆
只是当时已惘然
(Cây đàn sắt kia hà cớ gì lại có năm mươi dây
Mỗi dây mỗi trụ đều khiến ta nhớ lại lúc thanh xuân
Trang Chu từng nằm mộng thấy mình hoá bướm
Nỗi niềm u buồn của Vọng Đế gởi vào tiếng kêu của chim
đỗ quyên
Dưới ánh trăng nơi biển xanh kia, nước mắt cũng hoá
thành hạt châu
Ngọc ở Lam Điền trong nắng ấm cũng dường như toả khói
Những cảnh tình đó sao đến nay mới có thể tưởng nhớ lại
Bởi vì lúc đó lòng ta chỉ là một khối mông lung.
https://baike.baidu.com/item/%E9%94%A6%E7%91%9F/396
Khúc đâu đầm ấm dương hoà
Ấy là hồ điệp, hay là Trang sinh?
Khúc đâu êm ái xuân tình
Ấy hồn Thục đế, hay mình đỗ quyên?
Trong sao châu rỏ dành quyên
Ấm sao hạt ngọc Lam Điền mới đông!
(“Truyện Kiều” 3199 - 3204)
Trang sinh: Tức là Trang Chu, một nhân vật trong ngụ ngôn của
Trang Tử, chính là bản thân Trang Tử.
Thục Đế: Vua nước Thục. Có chuyện cổ tích rằng vua nước Thục
xưa tên là Đỗ Vũ, sau một trận thuỷ tai, nhường ngôi cho người khác rồi vào ẩn ở
núi, sau chết hoá thành chim đỗ quyên, chim ấy kêu “cú cú” hay “cuốc cuốc” là hồn
Thục Đế nhớ nước mà kêu.
Lam Điền: tên huyện, tên núi trong tỉnh Thiểm Tây, nổi tiếng
có nhiều ngọc quý.
(Đào Duy Anh: “Từ điển Truyện Kiều”, nxb Khoa học xã hội,
Hà Nội – 1989)
Trong “Kim Vân Kiều” (Đoạn trường tân thanh) do Bùi Khánh Diễn chú thích,
ghi rằng:
Đường nhân Cẩm sắt thi: Trang sinh hiểu mộng
mê hồ điệp, Thục Đế xuân tâm thác Đỗ quyên. Thương hải nguyệt minh châu hữu lệ,
Lam điền nhật noãn ngọc sinh yên.
唐人錦瑟詩: 莊生曉夢迷蝴蝶, 蜀帝春心託杜鵑. 滄海月明珠有淚, 藍田日暖玉生烟.
(Bài
thơ Cẩm sắt của người nhà Đường: Mộng ông Trang sinh buổi sớm mê thấy làm con
bướm, lòng xuân vua Thục đế hoá làm chim Đỗ quyên, bể sâu trăng sáng, hạt châu
có nước mắt, ruộng lam ngày ấm ngọc sinh ra khói.)
(Sài Gòn: nxb Sống Mới, 1960)
Xét:
“Trang sinh” 庄生: Theo “Trang Tử - Tề vật luận” 庄子 - 齐物论, Trang Chu 庄周nằm mộng thấy mình
hoá thành bướm. Tỉnh dậy không biết trong giấc mộng Trang Chu hoá bướm, hay bướm
hoá Trang Chu.
“Vọng đế” 望帝: Theo “Hoa dương quốc chí – Thục chí” 华阳国志 - 蜀志, “Đỗ Vũ 杜宇 xưng đế, hiệu là Vọng Đế 望帝.
..... Viên tướng là Khai Minh 开明, khoét núi Ngọc Luỹ
玉垒 để trừ thuỷ tai. Đế bèn giao chính sự, bắt chước theo
Nghiêu Thuấn, nhường ngôi cho Khai Minh. Đế vào Tây Sơn 西山 ẩn
cư. Lúc bấy giờ đang là tháng 2, chim tử quyên 子鹃
kêu. Người nước Thục buồn thương tiếng kêu của chim tử quyên.”
Tử quyên子鹃 tức đỗ quyên 杜鹃,
cũng còn có tên là tử quy 子规.
“Châu hữu lệ” 珠有泪: Theo “Bác vật chí” 博物志, ngoài
https://baike.baidu.com/item/%E9%94%A6%E7%91%9F/396
Từ câu 3199 đến câu 3124 trong “Truyện Kiều” xuất tứ bài “Cẩm
sắt” của Lí Thương Ẩn.
Bản “Kim Vân Kiều” (Đoạn trường tân thanh) do Bùi Khánh Diễn chú thích,
câu 3203 là:
Trong sao châu rỏ GHỀNH quyên
Bản “Tư liệu Truyện Kiều - Bản Duy Minh Thị 1872” do GS Nguyễn Tài Cẩn
phiên Nôm, câu 3199 là:
Khúc SAO đầm ấm dương hoà
Và
câu 3203 là:
Trong sao châu NHỎ DUỀNH quyên
(Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, 2002)
Huỳnh Chương Hưng
Quy Nhơn 07/5/2021